Eerder schreef hij Het plagiaat, de polemiek tussen Menno ter Braak en Anton van Duinkerken (2006), Oorlogsmythen (2012) een reactie op W.F. Hermans, die het verzet met deze term af leek te willen doen, Oorlogsenthousiasme (2015), zijn dissertatie over het enthousiasme voor de oorlog van 1914 en Het verboden boek (2017) over Mein Kampf en de aantrekkingskracht van het nationaalsocialisme. Een obsessie voor de Tweede Wereldoorlog (zijn grootvader kwam om als verzetsman) zou ik het niet willen noemen, maar wel een fascinatie voor de vraag, hoe het toch komt, dat iedereen, uit ervaring of van horen zeggen, weet hoe verschrikkelijk een oorlog is en zich toch aangetrokken voelt tot een vertoog, waarin de strijd wordt verheerlijkt. Een fascinatie die ik met hem deel.
Over die vraag, hoe in het bijzonder de protestantse kerk in Duitsland in 1933 enthousiast kon zijn over het nationaalsocialisme terwijl iedereen op zijn klompen aan kon voelen, dat dit oorlog betekende (een oorlog waar ze overigens aanvankelijk even enthousiast voor waren), schreef ik in 1991 mijn dissertatie. En wat denk je, begin vorig jaar, bij het uitbreken van de oorlog tegen Oekraïne, ontwaarde Ewoud Kieft bij zichzelf een soortgelijk enthousiasme, in de overtuiging dat daar gevochten werd voor de democratie. Ook daar (en evenzeer bij ons ten lande) werd onmiddellijk een wij-zij verdeling in het leven geroepen. Zelfs wijzen op een voorgeschiedenis, waarin de NAVO zich zacht gezegd niet altijd even begripvol en verzoenlijk had opgesteld, maar oprukte tot aan de grenzen van de Sovjet-Unie, kon niet meer en een voorzichtige suggestie, dat er ook van de kant van Oekraïne fouten werden gemaakt al helemaal niet (Ephimenco verkondigde in Trouw dat Oekraïners gezien de situatie alles – zelfs oorlogsmisdaden – geoorloofd was).
Zonder zijn steun voor Oekraïne en zijn woede over de Russische inval in te trekken, begon Kieft zich wel af te vragen, wat er met hem en in hem gebeurd was en wat ‘vechten voor democratie’ eigenlijk betekent. Als dat simpelweg het vechten was voor ‘ons’ en ‘ons systeem’ en dus tegen ‘hen’ en ‘hun systeem’ wat was dan de waarde ervan? Daarover, over die kritische vraag die Kieft eerst aan zichzelf en vervolgens aan ons stelde, gaat dit boek. In Korea, Vietnam, Irak en Afghanistan, werd, zo stelt hij, ook ‘gestreden voor onze democratische waarden’ en daar was hij helemaal niet zo enthousiast over geweest, integendeel zelfs. Dus werd de vraag ook, wat zijn die democratische waarden en hoe staat het eigenlijk met onze democratie.
Het eerste hoofdstuk omschrijft uitvoerig de aanleiding voor dit boek (zie boven), het tweede hoofdstuk heet ‘uitholling’ en daarin beschrijft hij hoe de democratie door de verschillende regeringen Rutte (ook die samen met de PvdA) werd uitgehold. De door hem opgemaakte balans is – maar dat vermoedden we al – buitengewoon zorgwekkend, hij citeert de staatsrechtgeleerde Voermans, die zegt dat de regeringen Rutte tussen 2010 en 2020 niet alleen over de toeslagen, maar over tenminste 42 andere dossiers de Tweede Kamer onjuist, onvolledig of helemaal niet hebben geïnformeerd. Een recente enquête stelt vast, dat tachtig procent van de bevolking in principe voor de democratie is, maar dat zeventig procent van de mensen denkt, dat Kamerleden het contact met gewone mensen zijn kwijtgeraakt.
Het volgende hoofdstuk heet ‘het losgebroken wantrouwen’ en beschrijft de gevolgen van deze uitholling. Omdat de meeste mensen niet meer geloven dat regeerders en volksvertegenwoordigers er ‘voor hen’ zitten, groeit het wantrouwen. Op zich is wantrouwen in de politiek goed (daarom moet er ook door de Kamer gecontroleerd worden), maar er is ook een principieel wantrouwen, dat helemaal niets meer wil controleren, want ze geloven het toch niet. En al is dat tot op zekere hoogte begrijpelijk, het is natuurlijk dodelijk voor de democratie en het creëert de sfeer waarin complottheorieën kunnen bloeien: hoe meer de instanties worden gewantrouwd (als ze over andere dingen liegen, dan misschien ook wel over de coronacrisis, misschien bestaat zo’n virus helemaal niet) hoe meer het geloof in die theorieën groeit.
Het laatste hoofdstuk heet ‘ideeënstrijd’ en daarin probeert Kieft tot een positieve invulling te komen van wat ‘democratische waarden’ zijn. De democratie kan niet alleen maar verdedigd te worden, door te wijzen op andere systemen die veel slechter zijn. Het kan nooit ‘wij’ tegenover ‘zij’ zijn, want wie zijn die ‘wij’? Dat suggereert een eenheid (de eenheid van het gewone volk dat best weet wat het wil, namelijk van die elite af, zoals Wilders beweert), die er helemaal niet is en ook niet hoeft te zijn.
Een samenleving bestaat uit verschillende mensen met verschillende sympathieën en verschillende opvattingen en die verschillende opvattingen moeten in een eerlijke ideeënstrijd besproken kunnen worden. Deze ideeënstrijd is de kern van een democratie, dat betekent dat iedereen gehoord moet worden en niemand afgeschreven of buitengesloten mag worden. Schelden op PVV of FvD helpt niet, ze voelen zich daardoor alleen maar bevestigd in hun tegenpositie. Leg helder uit, waarin hun opvattingen of voorstellen antidemocratisch zijn.
En Kieft eindigt met de prachtige slotzin: “Democratie is er om recht te doen aan de werkelijkheid, niet zoals die zou moeten zijn, maar zoals die is.” Tot slot – moet kunnen – een heel klein kritiekpuntje: sommige opsommingen van de bestaande misstanden zijn -in ieder geval voor linkse lezers als schrijver dezes – ‘gefundenes Fressen’, wat het gevaar in zich draagt, dat je door steeds maar weer bevestigd te worden in wat je toch al dacht, je iets nieuws, waarvan je je af zou moeten vragen of je het er wel mee eens bent, over het hoofd zou kunnen zien.
Ewoud Kieft, Vechten voor democratie, Amsterdam: De bezige bij 2022. 174 pag. € 19,99. ISBN978 9403 1999 17.
Deze recensie is afkomstig uit Ophef, het ’tijdschrift voor hartstochtelijke theologie’ van de Vereniging voor Theologie en Maatschappij.
