Recensie van ‘Verhalen van een Levende’

Schillebeeckx was hoogleraar dogmatiek in Nijmegen. Hij heeft belangrijke bijdragen geleverd aan de oecumenische en progressieve beweging binnen de katholieke kerk, in het spoor van het Tweede Vaticaanse Concilie begin jaren zestig. Hij is bij een groter publiek bekend geworden van zijn boek Jezus, het verhaal van een Levende (1973). Het is niet toevallig dat deze postuum verschenen prekenbundel een vergelijkbare titel draagt. Het is de grondtoon van zijn theologie, samen met een inzicht dat in een andere boektitel van Schillebeeckx wordt uitgedragen: Mensen als verhaal van God (1989). God en mens zijn op het innigst met elkaar verbonden in een geschiedenis van bevrijding, waarin uiteindelijk het goede sterker blijkt te zijn dan het kwaad. God toont zich in zijn menslievendheid, en omgekeerd: in ieder teken of daad van humaniteit kan Gods aanwezigheid ervaren worden. Het is het hardnekkige geloof dat Schillebeeckx overeind houdt tegen alle kwaad in de wereld in. “Godgelovigen, die evenmin iets begrijpen van het voortdurende kwaad en onrecht in de wereld, geven desondanks het laatste woord aan het goede en niet aan het kwaad. Gezien de aanwezigheid ook van zoveel goeds in onze wereld, naast zoveel kwaad, kunnen Godgelovigen zeggen dat God, in ons geloof in Hem, ons toezegt dat zijn scheppingsbemoeienis uiteindelijk het goede en niet het kwade de overhand wil laten hebben” (p. 143). Citaat uit een preek over de transfiguratie (verheerlijking) van Jezus.

Deze grondtoon van zijn theologie is in tal van opgenomen preken terug te vinden. Misschien wel in alle, want Schillebeeckx is zeer consistent in zijn theologie. De kwalificatie is niet voor niets ’theologische’ preken. Ze zijn ook goed te lezen als beknopte theologische essays, exegetische studies, want de Bijbeluitleg is bij hem altijd diepgravend en gefundeerd. Schillebeeckx is met recht een Schriftgeleerde. Het door hem zelf geconstateerde bezwaar dat geen van de preken over oudtestamentische teksten gaat – hij volgt het Romeinse leesrooster – wordt gerelativeerd doordat in diverse preken uitgebreid wordt verwezen naar teksten uit het eerste testament. Deze doorwrochte aanpak maakt het de lezers niet altijd gemakkelijk. Maar de moeite loont zich dubbel en dwars.

Schillebeeckx behoorde tot de orde van de dominicanen, de predikheren, voor wie prediking en catechese belangrijke elementen van hun traditie zijn. Ook dat is volop te merken in de preken en de preekstijl van Schillebeeckx. In zijn zelfgeschreven Woord vooraf, waarvan de tekst later nog is aangevuld en die apart in deze bundel is opgenomen (pp. 353-374), geeft hij zich rekenschap van zijn theologie van de verkondiging. Het artikel laat zich lezen als een samenvatting van heel zijn theologie.

Een preek moet het van het gesproken woord hebben, in de context van een liturgische viering. Dat maakt het altijd wat lastig om een prekenbundel in druk op waarde te schatten. Je vraagt je af hoe de hoorders zijn exegetisch diepgravende preken hebben gewaardeerd. En of zij de vele schriftverwijzingen, die een lezer makkelijk na kan zoeken, mee hebben gekregen?

De meeste preken zijn gehouden in de gemeenschap van zijn medebroeders dominicanen in Berg en Dal, waar Schillebeeckx de laatste jaren van zijn leven doorbracht. Een gehoor van geschoolde theologen, dus wellicht valt dat mee. In twee opgenomen liturgieën voor respectievelijk een doop- en een huwelijksviering is de geleerde toon overigens ingeruild voor die van een oprecht bewogen pastor. Door heel het boek heen proef je de authenticiteit van de auteur, niet in het minst in de zorgvuldige woordkeuze.

Preken is voor Schillebeeckx ‘geen discours of een exegetisch verhaal houden’. Het gaat om ‘de overdracht van Gods boodschap en de levensweg van Jezus, gericht tot mensen, aangeboden aan allen die er zin in verstaan’. Hij spreekt daarom van ‘christelijk oecumenisch preken’, in gesprek met ‘andere godsdiensten, religies en humanistische levensvisies’ (p. 15 en 16). Dat is geen beleefdheid, of naïeve religieuze multiculti. Want, schrijft Schillebeeckx: “de roep om dialoog is in een cultuur als de onze des te dringender, omdat vredelievende confrontatie en gesprek nieuwe lagen van de eigen identiteit ontsluiten“. De laatste woorden zijn cruciaal (door mij gecursiveerd) om de oecumenische intentie van Schillebeeckx te vatten. Het betekent dat ik de ander nodig heb om mijzelf te ontdekken, ook als gelovige. Uit zijn manier van preken spreekt de sensitiviteit waarmee hij zelf in de wereld stond en de ervaringen van met name de lijdende mens recht probeert te doen en daardoor te leren voor wat zijn eigen geloof betreft.

Deze bundeling is zeer rijk van inhoud. De preken en voordrachten zijn min of meer naar het kerkelijk jaar geordend. Indrukwekkend zijn de preken uit de paascyclus waar de kern van het christelijk geloof wordt gevierd en waar Schillebeeckx met nog meer zorgvuldigheid lijkt te zoeken naar de juiste verwoording. Uit een homilie op Goede Vrijdag: “Wat christendom onderscheidt van het filosofisch agnosticisme en het namoderne zwijgen over God, is het toesprekend karakter van het christelijke niet-weten (…) Het gaat om een stilte die erkend wordt als de stem van God” en even verderop “Gods stilte wordt zijn spreken, Gods stem in het antwoordend spreken van de mens die Gods onaantastbare heiligheid erkent. Gods spreken ligt in het zwijgen van de mens die Gods wegen niet doorziet; en Gods zwijgen ligt in het religieuze spreken van de mens die Gods wegen tracht te kennen” (167-168).

Het is slechts één voorbeeld van de rijkdom en diepgang die dit postuum geschenk te bieden heeft. Want zo zijn ze meer te vinden, treffende verwoordingen die te denken geven, van een theoloog, een diep gelovige mens, die een levenlang hartstochtelijk gezocht heeft naar een mensenvriendelijke God en een humane en redelijke manier van geloven.