Recensie van ‘Zorg voor de aarde, herstel van de wereld’

Het boek is een uitgave van stichting Pardes, een stichting die als missie heeft bronnen van Joodse wijsheid toegankelijk te maken voor een breed publiek en de interlevensbeschouwelijke dialoog te bevorderen. Het boek bestaat uit een inleiding van Bas van den Berg (voorzitter Pardes) en Leo Mock, met daarin ook een heldere samenvatting van de vier opvolgende essays. De vier essays die de kern vormen van het boek zijn geschreven door verschillende auteurs vanuit achtereenvolgens het joodse, humanistische, christelijke en islamitische perspectief.

Het boek vertrekt vanuit het uitgangspunt dat levensbeschouwing in het hart ligt van de ecologische crisis, en dat levensbeschouwing innig verbonden is met alle eerdergenoemde perspectieven, zoals de economische, de politieke, de morele en intellectuele dimensies. Dit sluit aan bij hoe de boeddhistische denker David Loy (die niet in het boek voorkomt) beschrijft hoe we in de moderne tijd blind zijn geworden om de dominante ideologie van onze tijd, namelijk die van de Markt, te herkennen als een religie, die meer bekeerlingen heeft gemaakt dan alle wereldreligies:

“De ineenstorting van het communisme maakt duidelijker dat de markt de eerste echte wereldreligie aan het worden is, die alle hoeken van de wereld verbindt met een wereldbeeld en een reeks waarden waarvan we de religieuze rol alleen over het hoofd zien omdat we erop staan ze te zien als ‘seculier’.”

Deze seculiere ‘religie’ of ‘levensbeschouwing’ dehumaniseert en reduceert de mens tot consument, en de natuur tot gebruiksproduct en bron van exploitatie. Deze visie op de natuur samen met andere principes van de Markt zoals consumptie, productie, winstmaximalisatie en oneindige groei, hebben uiteindelijk geleid tot de ecologische crisis waarin we nu in zitten. Vanuit deze context bezien is dit boek over de relatie tussen levensbeschouwingen en de ecologische crisis een welkome verrijking voor het debat en kan het ons helpen of inspireren uit deze crisis te komen.

Het boek Zorg voor de aarde, herstel van de wereld heeft een opvallende titel. ‘Aarde’ en ‘wereld’ lijken hetzelfde te betekenen. Echter – zo bedacht ik me – kennen wij één aarde maar vele werelden. Er is een wereld van de mieren, een wereld van de bijen, een wereld van de bomen, een wereld van de planten, een wereld van de dieren en een wereld van de mensen. Mensen leven daarbij soms in verschillende werelden, maar ook met verschillende wereldbeelden. Zo bestaat het wereldbeeld van het hindoeïsme, het jodendom, het boeddhisme, de islam en het christendom. En binnen die wereldbeelden, worldviews of wat we levensbeschouwingen noemen, zijn er ook weer allerlei verschillen die niet genegeerd kunnen worden.

Hoewel deze titel Zorg voor de aarde, herstel van de wereld in het boek niet uitgelegd wordt, lijkt deze te verwijzen naar het gezamenlijk zorgen voor die ene aarde, door verschillende gemeenschappen die geïnspireerd worden door verschillende wereldbeelden of levensbeschouwingen. Die levensbeschouwingen, zijn niet statisch, maar dynamisch. Ze zijn ook niet eenduidig, maar veelzijdig, met elementen die goedschiks, maar ook kwaadschiks gebruikt kunnen worden. Bronnen die steeds weer kritisch onder de loep genomen moeten worden, en die na corruptie weer hersteld moeten worden.

In het boek komen de vier auteurs aan het woord die vanuit vier verschillende tradities hun licht laten schijnen op de problematiek van de milieu en klimaatcrisis. Dat doen ze door verschillende trends in hun levensbeschouwingen aan het licht te brengen. Marcus van Loopik, vanuit joods perspectief, plaatst kritische kanttekeningen bij de rituele slacht in het Jodendom, maar laat tevens zien dat er ook bronnen voor diervriendelijkheid en vegetarisme in het Jodendom zijn. Henk Manschot vanuit humanistisch perspectief, bekritiseert het antropocentrisme in het humanisme dat de mens centraal stelt en deze radicaal scheidt van de natuur. Hij brengt echter ook een natuurvriendelijke trend in het humanisme aan het licht van de filosoof Nietzsche die niet de mens, maar de aarde centraal stelt. Frans Verkleij, vanuit christelijk perspectief, bekritiseert het christelijke concept van de mens als heerser over de natuur, en behandelt uitgebreid het perspectief van de huidige Paus die zich laat inspireren door de mysticus Sint Franciscus van Assisi, die de natuur zag als bestaande uit broeders en zusters. Abdelilah Ljamai vanuit islamitisch perspectief, laat ten slotte zien dat hoewel in de praktijk moslims het vaak laten afweten in de zorg voor de natuur, de islam een ethische filosofie kent waarbij vriendschap met de natuur en concrete richtlijnen centraal staan.

De essays beslaan elk zo’n veertig pagina’s (klein formaat), lezen lekker weg en zijn los van elkaar te lezen. Ze zijn inspirerend en laten zien dat oude en minder oude levensbeschouwingen ons veel te leren hebben over hoe we om dienen te gaan met de natuur. Een kritische vraag die ik over het hele boek heb is dat buiten beschouwing is gelaten in hoeverre de verschillende levensbeschouwingen of elementen hieruit daadwerkelijk schuld hebben bij de ecologische crisis. De ecologische crisis is namelijk vooral debet van het rijke noorden dat de grootste ecologische voetafdruk heeft, en dat voornamelijk christelijk en (seculier) humanistisch is. Daarnaast ontbreekt het in het boek aan diversiteit op andere aspecten, twee grote wereldreligies (Boeddhisme en Hindoeïsme) ontbreken. En met enkel oudere mannelijke Nederlandse auteurs ontbreken ook de vrouwelijke perspectieven en die van andere plekken in de wereld in het boek. Een kritische zelfreflectie over de eigen positionaliteit en beperkingen van het boek zou dus op zijn plaats zijn.

Samen vormen de essays in het boek wel een goed vertrekpunt voor dialoog en samenwerking tussen levensbeschouwingen, om gezamenlijk onze verantwoordelijkheid te nemen. Om de wereld van de natuur te bezien met een oog van verwondering, ontzag en respect. En om geïnspireerd vanuit verschillende tradities concrete duurzame stappen te zetten.