Recensie van ‘Zwevende gelovigen’

Inmiddels is de eenzijdigheid van deze these wel gebleken. De moderniteit heeft niet alleen verschillende gestalten, waardoor de positie van religie in diverse moderne staten heel verschillend kan zijn (vgl. de VS met Noordwest Europa). Ook blijkt dat waar de kerkelijk georganiseerde religie afneemt, dat nog niet betekent dat religieuze opvattingen, voorstellingen en gedragingen ook verdwijnen.

Socioloog Joep de Hart, binnenkort ook bijzonder hoogleraar aan de Protestantse Theologische Universiteit (van de PKN), onderzoekt in zijn jongste boek Zwevende gelovigen de feitelijke situatie van de religie in Nederland. Het is onmiskenbaar dat de gevestigde kerken op hun retour zijn. Dat zijn ze al jaren. Het proces van ontkerkelijking is in een volkskerk als de Hervormde Kerk al eind negentiende eeuw begonnen. Dat lijkt een bevestiging van de klassieke secularisatietheorie. Tegelijkertijd is het aantal mensen dat in enquêtes spirituele ervaringen of religieuze opvattingen meldt opvallend constant. Religie is niet uit. Het neemt alleen een andere gedaante aan.

Wie zijn die ‘nieuwe’ religieuzen? Hoe ziet hun religieuze wereld eruit? Wat zijn hun opvattingen, bijvoorbeeld over de zin van het leven? Is er bij hen ook sprake van een maatschappelijke betrokkenheid, of cirkelt hun wereldje alleen om de eigen ‘spirituele’ ervaringen? Vragen die De Hart op basis van veel cijfermateriaal probeert te beantwoorden en tegelijkertijd in een sociologisch kader plaatst.

Hij doet dat met de hem kenmerkende prettig leesbare stijl, waarbij de lichte ironie voor een direct betrokkene soms wat wrang kan aandoen: “…als de ontwikkelingen van de afgelopen decennia zich doorzetten, dreigen de oude volkskerken gereduceerd te worden tot een soort laagdrempelige bejaardenhuizen met de dienstdoende geestelijke als executeur-testamentair” (225). Als dat je carrièrevooruitzicht is? Ook aardig zijn de illustraties in het boek, al zijn sommige daarvan zo klein afgedrukt dat je graag gelooft wat het bijschrift vertelt, maar dat nauwelijks met eigen ogen kunt controleren. Maar het belangrijkste is natuurlijk wat De Hart inhoudelijk heeft gevonden bij zijn zoektocht naar de zwevende gelovigen.

De opvallendste karakteristiek van de zwevende gelovige is dat de persoonlijke beleving centraal staat, waarbij de nadruk zowel op persoonlijk (los van instituten, zoals een kerk) als op beleving valt (het gaat om ervaringen, emoties spelen een cruciale rol).

De nieuwe spirituelen zijn daarnaast vooral zoekers. Ze houden van wisselende contacten. Ze proberen het een na het andere op het brede religieuze en paranormale erf, waarbij de eigen ervaring het criterium vormt. Het moet vooral ‘goed voelen’.

Het gedachtegoed van de nieuwe spiritualiteit is zo breed als je je maar voor kunt stellen. Van geloof in reïncarnatie, tot het openstaan voor holistische opvattingen, astrologie, contact met overledenen, waarzeggerij enzovoort.

Verder lijkt er een soort tweedeling te zijn. De hoger-opgeleide zoekers tekenen in op cursussen, bezoeken lezingen in een meditatiecentrum of gaan op pelgrimage; de lager-opgeleiden komen aan hun trekken op de parabeurs (‘poor man’s New Age’ – 127).

Anders dan vaak wordt verondersteld is de nieuwe spiritualiteit niet voorbehouden aan de babyboomgeneratie. Affiniteit met deze ideeënwereld komt onder alle leeftijden voor, het minst bij de jongste generatie. De vraag is of dat met de leeftijd te maken heeft of met de generatie (in het eerste geval wordt de mogelijkheid open gelaten dat religiositeit zich met het ouder worden kan ontwikkelen).

Ook tegen de gangbare beeldvorming in, blijken de nieuw-religieuzen niet minder maatschappelijk betrokken te zijn dan doorsnee Nederlanders. Weliswaar zijn ze dat wel ten opzichte van de kerkelijk betrokkenen, maar die springen er dan ook bovenuit wat betreft vrijwilligerswerk en geefgedrag. De Hart suggereert dat de oorzaak hiervoor gezocht moet worden in de kracht van het netwerk waartoe betrokken kerkleden behoren en dat de religieuze zoekers ontberen. Mij lijkt toch ook mee te spelen dat veel kerkelijk geëngageerden een andere inhoudelijke visie op hun sociale verantwoordelijkheid zullen hebben dan de individuele zinzoeker, al ontkent De Hart dat nogal stellig (209). Dat laatste gebeurt dan, als ik het goed zie, niet zozeer op basis van de harde cijfers, maar meer op grond van zijn eigen interpretatie daarvan. In de desbetreffende noot, maakt hij een onderscheid tussen het sterk naar binnen gerichte sociale kapitaal van orthodoxe groepen en het meer op de maatschappij georiënteerde sociale kapitaal van meer vrijzinnige kerken. Is het dan vreemd om te vermoeden dat er ook een relatie is tussen de in de respectievelijke kerken verkondigde boodschap en de verantwoordelijkheidszin die hun leden aan de dag leggen?

Cijfers alleen zeggen niets. Ze dienen van een verhaal te worden voorzien, zoals hierboven maar weer blijkt. De verdienste van De Hart’s boek is, dat het veel cijfers bijeenbrengt over de ‘zwevende religieuze kiezers’ en dat het deze van een coherent verhaal probeert te voorzien. De starre secularisatiethese blijkt – niet voor het eerst – genuanceerd te worden. Aan de andere kant is ook duidelijk dat de geïnstitutionaliseerde kerkelijke religie het pleit heeft verloren. Misschien gaat deze wel terug naar een meer ‘natuurlijke’ omvang, zoals die gedurende vele eeuwen in Europa heeft gegolden. We staren ons nogal eens blind op de georganiseerde kerkelijkheid, maar feitelijk is dat meer een tijdelijke uitzondering (van midden 19e tot midden 20e eeuw) dan regel.

Hoe de zweefvlucht van de nieuwe spirituelen zal verlopen, is onduidelijk. Dat onder jongeren de belangstelling het minst aanwezig is, is misschien een veeg teken. Maar gezien de menselijke aard, zal een religieuze rusteloosheid blijven. Godsdiensten vergaan, maar religie blijft altijd bestaan.