Denkend aan Nederland… zonder joden, christenen en moslims

De belangrijkste conclusie volgens het SCP is dat de meeste Nederlanders geloven dat er typisch Nederlandse waarden, symbolen en tradities bestaan. Dat verklaart wellicht waarom er een storm van protest opstak toen koningin Maxima verklaarde dat de Nederlandse identiteit niet bestaat. Zij baseerde deze stelling op het standpunt van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, ook in 2007, dat identiteiten niet in beton gegoten zijn. Ideeën en gebruiken veranderen. Wetenschappers die wijzen op dit dynamische aspect, worden door traditionalisten gezien als een los-van-het-volk-zwevende elite. De essentie van een nationale identiteit kan niet in een definitie worden vastgelegd, en bestaat in die zin inderdaad niet. Dit sluit echter niet uit dat bepaalde symbolen, vieringen en waarden, als authentiek Nederlands worden ervaren. Die items heeft het SCP nu in kaart gebracht.

Om te beginnen kan het buitenstaandersperspectief erg leerzaam zijn, reizigers die karaktertrekken van een bepaald land vastleggen. Reisauteur en dominee Willem Ockerse zet in 1788 de Nederlander neer als een flegmatische ploeteraar. Dergelijke beschrijvingen zijn vrij consistent: wij zijn sober en staan erom bekend dat wij anderen graag gratis de les lezen. Buitenlandse waarnemers wijzen op onze handelsgeest. In de visie van Simon Schama is de Nederlander zowel moralistisch als pragmatisch. De antropoloog Ruth Benedict stelde in 1944 dat de kleine burgerij bepalend is voor ons cultuurpatroon: wantrouwen tegenover gezag, huiselijkheid, wars van uiterlijk vertoon. Maar er is ook veel veranderd. In de afgelopen decennia hebben hedonistische waarden de plaats ingenomen van de burgerlijke moraal.

Blijkens de enquête is er een behoorlijke eensgezindheid over wat Nederlanders bindt, al wil dat niet zeggen dat we het inhoudelijk eens zijn over deze onderwerpen. De items zijn triviaal, het resultaat is niet spectaculair, maar volgens de onderzoekers is het geen bijeengeraapt allegaartje. Er zijn breed gedeelde ideeën over het belang voor de Nederlandse identiteit van de Nederlandse taal, het Sinterklaasfeest, molens en dijken (de strijd tegen het water), democratie en het dagboek van Anne Frank. Er is veel nostalgie, vieringen en symbolen die in feite gebaseerd zijn op invented traditions. Zo kreeg het Wilhelmus pas in 1932 de status van volkslied. We zoeken naar ankers bij Koot & Bie en Soldaat van Oranje. Vreemd genoeg duikt ook het Plakkaat van Verlatinghe op, een herinnering aan de opstand tegen Spanje in 1581. Het is opvallend omdat op de meeste historische vragen wordt geantwoord met “dat weet ik niet”.

Identiteit heeft een sociale dimensie: grenzen trekken, wie hoort er bij en wie niet. De onderzoekers benadrukken dat de veronderstelde polarisatie in de samenleving niet wordt bevestigd door de enquête: het beeld is niet zwart-wit. De harde verwijten zijn voorop op de flanken te vinden. Discriminatie wordt samen met botheid en files gerekend tot de schaduwkanten van onze samenleving. Toch ziet een grote meerderheid de islamitische hoofddoek en de Ramadan als wezensvreemd aan de Nederlandse identiteit. En er is argwaan vanwege extremistisch aanslagen. Deze ambivalentie zou m.i. het vertrekpunt moeten zijn van een dialoog.

Het rapport rept één keer van een “joods-christelijke” traditie die een groter kader zou bieden. Het jodendom, en blijkbaar ook het christendom, zeggen het gros van de Nederlanders niets meer als het gaat om rituelen, basiswaarden, ethische en levensbeschouwelijke vragen. Popsterren, de entertainmentindustrie en nationalistische partijen hebben beduidend meer invloed op het proces van identiteitsconstructie dan religieuze en interreligieuze leiders. Uit ander onderzoek blijkt echter dat de Nederlander open staat voor nieuwe vormen van zingeving en religiositeit. Laten we dat dan maar als een uitdaging beschouwen.