Religie en de kudde

De presentatrice introduceerde mij als volgt: ‘Jij doet onderzoek naar hoe geloof zich manifesteert in het leven van Marokkaans-Nederlandse jongvolwassenen. Dat zal wel, zullen de luisteraars denken, maar er is net een NOORD-AFRIKAANSE MOSLIM bij de NOS binnengedrongen’. Nog voordat ik kon reageren op deze boeiende opmerking, werden we uit de lucht gehaald. Radio 1 kreeg voorrang om in onze studio een live-uitzending over de NOS-indringer uit te zenden. Los van het feit dat het helemaal niet om een Noord-Afrikaanse moslim ging – we wisten op dat moment nog heel weinig over de indringer – schetste deze vraag voor mij wel heel helder wat de huidige tendens ten opzichte van religie is. Namelijk dat religie direct aan gevaar en angst wordt gerelateerd. Ruimte voor een andere uitleg lijkt niet gegeven of gewaardeerd te worden.

In het maatschappelijke debat over religie in de samenleving komen we dit soort ongenuanceerde geluiden steeds vaker tegen. De gebeurtenissen in de wereld werken ook niet bevorderlijk, zoals het bestaan van IS en de recente aanslagen op de drie moslimstudenten in de VS en de joodse gebedshuizen in België en Denemarken. Voor ik het weet geloof ik er zelf in: dat religie slechts een middel is dat door  mensen wordt ingezet om andere mensen aan te vallen. Dat we het zicht lijken te verliezen op wat geloof werkelijk inhoudt, moge duidelijk zijn. Voorbij gaan we aan wat religie voor de gewone gelovige in het dagelijks leven betekent: Waar gelooft hij nu precies in? Wat betekenen de heilige geschriften voor hem? Waar staan rituelen voor? Welke kansen en uitdagingen ervaart hij in en door zijn geloof, enzovoort.

Met name op discussiefora op internet is het geen sinecure om dit soort vragen op te werpen. Wanneer je een realistisch beeld wilt schetsen van wat religie in de gewone praktijk betekent, raak je gemakkelijk verwikkeld in een welles-nietesdiscussie over het al dan niet bestaan van vreedzame geloofsovertuigingen. Het overkwam mij dat ik op dezelfde dag op het ene discussieforum voor moslimextremist werd uitgemaakt en op het andere forum voor een dwalende moslim die ‘het ware geloof’ niet kende.

Beide predicaten kreeg ik om dezelfde reden toebedeeld, namelijk omdat ik een wereldbeeld voorlegde waarin plek is voor iedereen en ruimte voor verschillende waarheden. Tevens benadrukte ik dat extremistisch denken en handelen, met als doel om anderen – die niet op jouzelf lijken – uit te sluiten, in alle kringen, zowel religieuze als seculiere, voorkomt. Voor deze benadering was op beide fora weinig ruimte. Op het eerste forum  vond men religie, en dan met name de islam, haatdragend en gingen het Westen en de islam om die reden niet samen. Op het andere forum vond men de islam de enige vreedzame religie en was het Westen juist haatdragend jegens alle moslims. Probeer er dan nog maar een touw aan vast te knopen.

Natuurlijk zijn er ook op internet genuanceerde geluiden te vinden. Juist vanwege de veelzijdigheid aan informatiebronnen krijg je via internet meer dan via de gewone media een breed spectrum aan informatie en opvattingen aangeboden. Echter wanneer er heftige gebeurtenissen in de wereld plaatsvinden, overheersen ook op internet de heftige standpunten en is nuance ver te zoeken.

We hebben echter meer dan discussies in de (sociale) media. We hebben een samenleving waarin van alles gebeurt en waarin gelovigen daadwerkelijk hun plek hebben. En we hebben mensen als wetenschappers, schrijvers, dialoogdeelnemers en theologen, die niet alleen praten maar ook doen als het gaat om het in beeld brengen van de veelzijdigheid van religie. Onlangs kwam het boek Vasten. De Kunst van Geven en Loslaten  van Idelette Otten en Olga Leever uit. Een mooi boek over wat het ritueel vasten in religieuze tradities betekent. Aan de hand van interviews met verschillende personen wordt dit uitgelegd.

Vasten is niet alleen de onthouding van voedsel of een bepaalde activiteit, het is voor alle geïnterviewden een oefening in geduld, discipline en delen met anderen. En dat heeft niet alleen invloed op henzelf maar ook op hun omgeving. Otten en Leever schrijven: ‘Door vasten te zien als een gift, kun je makkelijker loslaten, ontdekten wij. Mensen die vasten zijn uiteindelijk dankbaar en stralen dat ook uit. Zij oefenen positieve invloed uit op hun leven en leefomgeving’. Een ritueel als vasten heeft dus niet alleen een persoonlijke meerwaarde voor mensen die vasten, maar ook een meerwaarde voor hun omgeving en daarmee de samenleving. De schrijfsters schetsen een kleurrijk beeld van de verschillende uitleg en uitvoeringen van het vasten en tegelijkertijd tonen zij de overeenkomsten tussen de verschillende religieuze tradities. Op die manier laten zij zien dat je in een ander verschil maar ook herkenning kunt vinden.

Hetzelfde gold voor het trialoogweekend met joodse, christelijk en islamitische vrouwen rondom het thema volharding. In het Dominicanenklooster in Huissen lazen we samen teksten uit de joodse, christelijke en islamitische geschriften over de historische vrouw Hagar/ Hajar. Ze is in deze teksten de tweede vrouw van profeet Abraham. Zij werd met haar zoon Ismaël de woestijn ingestuurd en moest zich in haar eentje zien te redden. We bespraken welke rol Hagar/ Hajar in de genoemde tradities kent en kwamen daarbij uit op verschillende interpretaties van zowel de teksten als van wat volharding inhoudt.

Voor de een was volharding het geloof in een vrijwel geheel maakbaar leven en voor de ander het geloof in een leven waarin gebeurtenissen door God voorzien zijn, maar de mens een vrije wil heeft om in die gebeurtenissen bepaalde keuzes te maken. Deze verschillende opvattingen leidden tot boeiende gesprekken tussen de deelneemsters. Zij waren het eens dat onder volharding in elk geval het geloof in een goede afloop en een actieve houding verstaan kan worden. Deze vrouwen worden allemaal mede door hun religieuze achtergrond geïnspireerd om op positieve wijze in het leven te staan.

Deze voorbeelden zijn slechts enkele van de vele good practices die de diepgang en zelfs meerwaarde van religie in de samenleving laten zien. Het vraagt oprechte interesse in de gelovige, en natuurlijk ook in mensen die niet geloven, om tot een breder perspectief te komen. We leven in een zogenoemde geïndividualiseerde samenleving. Hoe komt het dan dat als het om opinievorming gaat, we vaak bange schapen zijn die zich graag bij de grote kudde voegen?

Of ben ik nu zelf ongenuanceerd door ervan uit te gaan dat veel mensen dat doen en zijn de standpunten ten opzichte van religie meer verdeeld? Als dat zo is, hoe kunnen we deze aan de oppervlakte brengen, net als we als ook de rijkdom van religies aan de oppervlakte dienen te brengen? Of leven we in een soort transformatieperiode waarin de extremen op scherp mogen staan, zodat het kaf zich van het koren kan scheiden en we naar een samenleving toegaan waarin werkelijk ruimte is voor dat wat meerwaarde heeft of op zijn minst ongevaarlijk voor anderen is? Ik ben benieuwd naar wat de toekomst gaat brengen. In de tussentijd probeer ik in het midden te blijven staan en vertik ik het om een moslimextremist of een dwalende moslima te zijn.