Wat is ideologie eigenlijk? Kortweg: Een blauwdruk voor de inrichting van de samenleving. Religie is ook een blauwdruk, maar dan voor de inrichting van een heilige of goddelijke werkelijkheid.
De twee blauwdrukken vertonen gelijkenis:
Ze zijn allebei betrokken op een gedachte en zinvol geachte werkelijkheid. Ideologie streeft een ideale heilstaat na, religie let op de ideale staat van het heil.
Beide zijn toekomstgericht.
Exclusiviteit typeert ze. De een hanteert een geheel eigen beeld van de voorbeeldige samenleving, de ander van de heilige werkelijkheid.
Hun leiders bedienen zich van macht, dus van het vermogen het gedrag van anderen te beï Regerings-, partij- en vakbondsleiders gebruiken die om hun ideale samenleving te realiseren en om mensen daarvoor aan te sturen. Religieuze leiders benutten hun macht om ervoor te zorgen dat gelovigen zich inpassen in hun visie en organisatie.
Religie en ideologie zijn beide al eens doodverklaard, maar floreren niettemin.
De tweelingzusjes doen elkaar soms na. Als een godsdienst gevestigd raakt, komt ze meestal met een visie op de inrichting van de samenleving – een ideologisch trekje. Een ideologie kan het leven van de aanhangers zo gaan domineren dat ze antwoord geeft op vragen naar de zin van het leven – eigenlijk religieus terrein dus. Het marxisme heeft zo gewerkt (ironie: Marx verfoeide alle religie).
Onze tijd stelt de tweeling voor een uitdaging. De zusjes hebben te maken met de radicale veranderingen die zich de laatste twee eeuwen in de mensheid voordoen. De gangmaker is een andere tweeling: Wetenschap en techniek. Die zijn ineens zeer succesvol. Daardoor zijn veel veranderingsprocessen op gang gekomen. Modernisering is de koepelterm voor de huidige verbouwing van de wereldsamenleving.
Wat merken religie en ideologie daar dan van? Het religieuze wereldbeeld heeft concurrentie gekregen van het wetenschappelijke. Zo ontstond secularisatie en werd atheïsme acceptabel. Tegelijk gaf modernisering aanleiding tot religieuze opbloei, vooral als mensen door alle verandering gedesoriënteerd raakten. Voor de ideologie is modernisering hoogtij, want wat voor samenleving is nu de ideale? Marxisme en liberalisme kwamen elk met een eigen blauwdruk voor de industriële samenleving. Voornaamste twistpunt: Hoe delen arbeiders en investeerders winsten en risico’s?
Individualisering, een ander veranderingsproces, zorgde ervoor dat de enkeling de maat werd van veel dingen. Ook dat werkte door in religie en idelogie, althans in West-Europa. De kerk als institutie kon het individu niet vasthouden en begon leegloop te vertonen. Politieke partijen en vakbonden kampen met soortgelijk ledenverlies.
Modernisering bracht globalisering. De wereld wordt nu als één plek ervaren. Omdat iedereen met iedereen te maken heeft, laaien conflicten rond religieuze en ideologische verschillen gemakkelijker op. Als reactie op het globale eenheidsperspectief bloeien nationalisme en regionalisme. Soms worden een natie en een religie ideologisch aan elkaar gekoppeld. Populisme vertaalt de onrust die globalisering teweeg brengt in een nieuwe ideologie, met nationalistische rugdekking. Zie Wilders.
Nog een typerende overeenkomst: Bij alle verandering spelen religie en ideologie een dubbele rol. Ze dragen bij aan conflicten èn aan oplossingen, ze werken verdelend èn verzoenend. De vraag is of dat beter kan.
Voor religie stel ik in mijn boeken en columns een spelbenadering voor. Bekijk religies als zingevingspelen. Die moeten weliswaar met ernst gespeeld worden, maar spel relativeert exclusiviteit. Als je dan ook nog machtsprocessen doorziet, kom je een heel eind.
Werkt dat recept ook voor ideologie? Het is tenslotte een zingevingspel. De onverbiddelijke ernst waarmee ideologische standpunten verdedigd worden, kan inderdaad wel wat relativering gebruiken. En ideologische macht is gebaat bij enig wantrouwen.
Kan de tweeling misschien gaan samenspelen? Zonder de buurt onveilig te maken?
In mijn beleving zijn zowel religie als ideologie afleidingen/symptoom gerichtheden/externalisaties van het wezenlijke zijn.
Leuke zusjes. Dank u wel. Iets om te kopiëren en over na te denken. Waar overlappen ze elkaar, en waar kunnen ze elkaar ondersteunen?
Merkwaardig gegoochel met woorden. Het klopt eenvoudig niet. Natuurlijk heeft een religie, gelijk een ideologie, een beeld hoe de samenleving ingericht zou moeten zijn. De functie/taak van religie wegzetten als de dienst aan een god doet religie tekort. Religie gaat over het influisteren, het laten zien van een verbondenheid die enorme consequenties heeft, juist voor het inrichten van de samenleving. Mijnheer Droogers creëert een tegenstelling die niet bestaan.