Religie in de internationale betrekkingen

Opvallend genoeg beweegt Stef Blok zich in de voetsporen van Agnes van Ardenne. Zij pleitte als minister voor ontwikkelingssamenwerking enkele decennia geleden ook voor een meer structurele aandacht voor religie bij ontwikkelingssamenwerking. Ze werkte hierin nauw samen met hoogleraar Gerrie ter Haar. Dit leidde o.a. tot de Handout Religion and Development Policy, bedoeld voor diplomaten, ambtenaren en ontwikkelingswerkers (2007) en een cursusboek Religie en ontwikkeling. Handreikingen voor de praktijk (2011). Gerrie ter Haar bundelde de wetenschappelijke kennis die in de loop van de jaren vergaard en ontwikkeld was in Religion and Development. Ways of Transforming the World (2011). Daarna verdween de politieke interesse min of meer naar de achtergrond, althans in Nederland.

Stef Blok maakt verder geen melding van deze voorgeschiedenis. Hij kiest ook voor een bredere focus dan ontwikkelingssamenwerking en de daarmee verbonden mensenrechten. Het gaat ook over  bijvoorbeeld vrijheid van godsdienst en levensbeschouwing, democratisering en conflicten. Dat maakt zijn inzet ook interessanter. De vraag is dan wel of hij vandaag de dag iets kan leren van de lessen van Van Ardenne cs.

Het kan verstandig zijn om zich in eerste instantie te beperken tot een instrumentele benadering van religie. Religieuze leiders, organisaties en gemeenschappen, faith based organisaties (FBO’s), religieus geïnspireerde ideeën en waarden en ook religieuze gewoonten manifesteren zich te midden van allerlei andere factoren in een samenleving. De kunst is om te weten waar en hoe ze het Nederlandse beleid kunnen bevorderen dan wel juist tegenwerken. Daarbij is het ook handig om te weten wat er leeft in de samenleving. Kennis van religie maakt met andere woorden deel uit van een goede contextanalyse.  Afhankelijk van de uitkomst kan al dan niet gekozen worden voor samenwerking. Hoe afstandelijk dit ook overkomt, dit kan legitiem zijn. De jure blijven de minister, zijn diplomaten en ambtenaren dan ook binnen de kaders van de scheiding tussen ‘kerk’ en staat. Waar ze wel tegen aan kunnen lopen, is de religiestress in eigen kring. Ik bedoel daarmee de gevolgen van de meest platte variant van de secularisatiethese: religie als verschijnsel dat onder invloed van wetenschap en welvaart zal verdwijnen, dus religie als irrelevant, ouderwets en achterlijk.

Maar deze instrumentele benadering roept wel weer andere kwesties op. Het religieuze instrument is zelden los verkrijgbaar. Het is mogelijk om ‘religie’ in te zetten om korte termijn doelen van politici, diplomaten of ontwikkelingswerkers te bereiken. Religieuze leiders die een rol krijgen toebedeeld in seksuele voorlichting; faith based organisations die onderwijs verzorgen; religieus geïnspireerde bewegingen die een ongewenst regime helpen ondermijnen, et cetera. Maar op voorhand is zeker wat de politieke agenda op lange termijn van ‘religie’ zal zijn. De Amerikanen ondersteunden ooit de Taliban in Afghanistan om de Russen te bestrijden; later keerden diezelfde Taliban zich met de verkregen westerse wapens tegen de VS. Sociale programma’s onder regie van religie kunnen ook gebruikt worden voor proselitisme en de versterking van de eigen machtsposities. Uiteraard vormt die geen reden om niets te doen met religie, maar behoedzaamheid op basis van betrouwbare kennis is wel noodzakelijk.

Het instrumentele gebruik van religie kan ook op een andere grens stuiten. Religieus geïnspireerde leiders, organisaties en bewegingen kunnen zich ook ontpoppen als tegenstanders of critici van Nederland en internationale verbanden. Bekende voorbeelden zijn de Jubilee campagne voor schuldkwijtschelding en de beweging van anders-globalisten. Religie draagt dan mede het verzet tegen economische globalisering, neoliberalisme, neokolonialisme en uitputting van de aarde. Religie is dan verbonden met andere visies op samenleven, uitgaande van het gemeenschappelijk goede, menselijke waardigheid en compassie. Deze substantiële  kritiek op het westerse beleid, zal praktische samenwerking niet vergemakkelijken.

Religie maakt deel uit van de werkelijkheid. Misschien geldt dat niet meer zo nadrukkelijk in Nederland, maar let wel Nederland (en enkele andere noordwest Europese landen) is  in dit verband eerder een uitzondering dan een wereldwijde trendsetter. Religie is veel meer verweven met het gewone leven, dan dat we in Nederland (met zijn gebedshuizen en aparte organisaties) voor mogelijk houden. Ook in het buitenlands beleid heeft Nederland rekening te houden met zichtbare en onzichtbare uitingen van religie. Kennis en een open mind zijn daarbij onontbeerlijk.