Het in april 2018 verschenen boek Seven Types of Atheism van John Gray kan volgens mij een aantal misverstanden uit de weg helpen. Maar het boek van deze Engelse filosoof heeft ook de nodige ophef veroorzaakt. Een recensent schreef erover: “the most depressing book I have read”. Als dat geen aanbeveling is!
De Nederlandse vertaling zal waarschijnlijk in september verschijnen, maar ik kon niet wachten omdat ik vermoedde dat het bestuderen ervan mij zou helpen mijn eigen atheïsme voor mezelf te verduidelijken. En dat is zeker het geval. Voor veel ‘aanhangers’ (een term bij gebrek aan beter) is hun atheïsme een keuze, een uitgewerkte opvatting; vaak als reactie op het theïsme, op hun christelijke jeugd.
Zo niet bij mij, ik ontdekte dat ik atheïst was, een beetje tot m’n eigen verbazing. Een paar jaar noemde ik mezelf ‘agnost’ omdat ‘atheïst’ zo hard klonk, maar dat was bij nader inzien een halfslachtige oplossing…
Sommigen spreken ook wel van ‘ongelovigen’, anderen wel van ‘seculieren’. Of ‘vrijdenkers’ zoals hieronder uiteengezet. Elk van deze etiketten heeft wel een nadeel, taalkundig of ideologisch.
Typen van atheïsten
Dit wordt nu vergemakkelijkt doordat Gray verschillende typen van atheïsten onderscheidt. Degenen die zich expliciet afzetten tegen het christendom (prototype Richard Dawkins) horen bijvoorbeeld bij type 1, terwijl ik me meer bij 6 en 7 thuis voel.
Bovendien vergemakkelijkt het gesprekken met christenen die poneren dat het atheïsme dogmatischer is dan het christendom, bijvoorbeeld naar aanleiding van een zoveelste sweeping statement van Dawkins. “Ja, dat is een type 1 – atheïst, wat wil je…”
Gray sluit het korte hoofdstuk 1 over hem en z’n vrienden, Nieuwe Atheïsten, af met: hun bijdrage aan de discussie is hoogstens een media-fenomeen en kan op z’n best gewaardeerd worden als vorm van amusement.
De zeven typen, als hoofdstuktitels, vrij vertaald, zijn:
1. Het nieuwe atheïsme: een negentiende-eeuwse orthodoxie
2. Seculier humanisme, een heilig relict: een uitgeholde versie van het geloof in verlossing
3. Een vreemd geloof in wetenschap: God vervangen door de wetenschap
4. Atheïsme, gnosticisme en moderne politieke religie: vervanging van het goddelijke door een politiek programma
5. God-haters
6. Atheïsme zonder vooruitgang
7. Het atheïsme van de stilte: een mystiek atheïsme
Een bruikbaar rijtje, maar wel wat uit de losse hand geconstrueerd. Of echt al de personen die Gray noemt als voorbeelden van de onderscheiden typen, atheïst zijn, betwijfel ik. Ik zal ze niet allemaal noemen hier, veel van deze personen zijn schrijvers, filosofen of ideologen.
De centrale stelling van Gray wat betreft de eerste vijf typen is dat dit atheïsme een verbasterde en gedegenereerde vorm van christendom is, terwijl deze atheïsten denken dit te verwerpen. Inclusief het geloof in ‘vooruitgang’, ook wel genoemd ‘redding’, van het christendom.
Het boek bevat veel leuke feiten en feitjes. Zoals het feit dat in de eerste eeuwen van onze jaartelling juist de christenen door de Romeinen ‘atheïst’ werden genoemd omdat ze slechts één god vereerden. Atheïsme betekende de weigering om deel te nemen aan de traditionele praktijk om de goden van het polytheïstische pantheon te vereren.
Maar wat deprimeerde de recensent nu zo zeer? Het is het desparate van het boek, het verwerpen van elke illusie over vooruitgang, van de gedachte dat het steeds beter gaat in de wereld; weg met de illusie bijvoorbeeld dat ‘de mensheid’ – als entiteit – naar een hoger bewustzijn toe groeit.
De eerste vijf typen krijgen van Gray een negatieve benadering omdat het om in wezen christelijke opvattingen gaat, waar de ‘aanhangers’ zich niet van bewust zijn en in vooruitgang van de mensheid geloven. De titels van de typen 6 en 7 zijn treffend gevonden: Zonder vooruitgang en Van de stilte. Ze hebben Gray’s persoonlijke voorkeur. Ook wel de mijne zolang het abstracte aanduidingen betreft. Maar de filosofen en schrijvers die hij als voorbeeld gebruikt, spreken me niet aan of roepen twijfel op of het wel niet-theïsten zijn, zoals bijvoorbeeld Spinoza. Meer globalistisch denkende hedendaagse vrijzinnige geesten, vertrouwd met boeddhisme en het Chinese denken, zouden meer op hun plaats zijn: mensen die het zich afzetten tegen de (christelijke) religie voorbij zijn of daar nooit mee te maken hebben gehad.
Laat ik bij wijze van samenvatting de conclusie van Gray (op pagina 157/158) ingekort en vertaald overnemen:
“De God van het monotheïsme ging niet dood, het verliet slechts korte tijd het toneel om terug te keren als mensheid, de menselijke soort gekleed als een collectief handelend persoon, z’n zelf-realisatie in de geschiedenis najagend.
Maar net zoals de God van het monotheïsme is ‘de ‘mensheid’ het resultaat van inbeelding. …
Het hedendaagse atheïsme is een voortzetting van het monotheïsme met andere middelen. Als gevolg daarvan is er een alsmaar doorgaande opvolging van God-surrogaten, zoals de mensheid en de wetenschap, technologie en al te menselijke visies van het transhumanisme. …”
Islam en atheïsme
Gray heeft het niet over atheïsten met een moslim-achtergrond. Recent verscheen over hen het boek Nieuwe Vrijdenkers van Boris van der Ham en Rachid Benhammou. In een aankondiging op Nieuw Wij staat deze tekst: “In dit boek vertellen twaalf voormalige moslims openhartig hun persoonlijk verhaal; over de soms verscheurende dilemma’s, maar ook over wat hen nu inspireert.” De auteurs lijken de voorkeur aan de term ‘vrijdenker’ te geven en omschrijven dat in hun boek als volgt:
“Vrijdenkers onderzoeken de werkelijkheid door middel van het rationeel denken en zonder dogmatische of ideologische vooroordelen. Vrijdenkerij is de opvatting dat men zich in het denken uitsluitend door de rede, wetenschap en logica laat leiden en niet door een geloof of traditie.”
Het lijkt me (à la Gray) een type-1 opvatting. Ik ben niet overtuigd van m’n eigen uitsluitende rationaliteit en vooroordeel-loosheid, en trouwens ook niet bij m’n medemens. Zo goed mogelijk een open mind hebben lijkt mij – en vermoedelijk ook Gray – het maximaal haalbare.
Verder is over hen pas een vertaald boek van Ali Rizvi verschenen: De atheïstische moslim. Een weg van geloof naar rede. Ik heb maar een paar bladzijden ervan en een interview met hem in de NRC van 10 mei gelezen. Drie dingen vielen me op:
1. Rizvi zegt in het interview o.a.: “Toch brengen het bekritiseren en zelfs bespotten van religieuze ideeën de samenleving verder.” Heel goed, maar lang niet iedereen zal dat vinden.
2. Rizvi eindigt zijn boek met een oproep tot hervorming van de islam. Sommige atheïst geworden christenen deden dat misschien lang geleden maar nu mijns inziens niet meer; waarom zouden ze? Misschien is het een kwestie van fase dat ex-christenen die behoefte niet meer hebben en ex-moslims (nog) wel, maar dat zou een ‘optimistische’ op vooruitgangsgeloof gebaseerde opvatting zijn.
3. Op de cover van het boek staat een enthousiaste aanbeveling ervoor van Richard Dawkins. Mijns inziens niet zo slim, maar het maakt wel duidelijk waar Rizvi past in het rijtje van Gray. Dat neemt niet weg dat het een herkenbaar en sympathiek boek is. De uitdrukking ‘sympathiek’ past weer niet bij het boek van Gray. Daar passen meer termen bij als controversieel, nogal Engels, bruikbaar en zeer de moeite waard.
Mijn conclusie na het lezen van dit boek is dat de term atheïst als identiteit aanduidend woord niet meer gebruikt zou moeten worden – synoniemen ervan trouwens ook niet – maar dat zal ook wel een illusie zijn.
