Religie is booming
Manuela Kalsky begon het weekend met het schetsen van het religieuze landschap in Nederland. Begin 20e eeuw was 2% van de bevolking géén lid van een kerkelijke gemeenschap. In 2007 zei 60% van de Nederlanders geen binding meer met een kerk te hebben. De consequenties van deze verschuiving zien we om ons heen: veel kerkgebouwen worden gesloten en dit proces van kerkverlating gaat nog steeds door. Daarentegen blijven mensen wel op zoek naar bezieling en zingeving. Religie is dan ook niet verdwenen, maar is getransformeerd. Alhoewel veel mensen de kerken verlaten, blijkt uit onderzoeken dat de wereld booming religieus is. Interessant is dat ons land veel nieuwe spirituelen heeft. Veel mensen zeggen nog wel in iets te geloven, zij noemen zich niet religieus, maar spiritueel; zij gaan naar de kerk, doen aan meditatie en bezoeken verschillende spirituele bijeenkomsten.
Ongebonden
Meervoudige Religieuze Binding (MRB) gaat over de verbinding van diverse religieuze elementen van verschillende tradities in jezelf. Ongeveer 25% van de Nederlanders voelt zich niet verbonden met een specifieke traditie, maar gebruikt verschillende elementen en rituelen om bezieling en betekenis aan het leven te geven. Niet de dogmatische vraagstukken staan centraal, maar het gaat om de ervaring en emoties.
In Azië is dit heel normaal, waar bijvoorbeeld in het shintoïsme, dat op het leven is gericht, bij geboorte in de tempel een offer wordt gebracht en bij vragen over sterven en dood een boeddhistische priester wordt geraadpleegd hoe rituelen hieromtrent kunnen worden gedaan. Chinezen bellen een ritueel-specialist en daarbij maakt de religie niet uit. Het is dus niet of-of, maar en-en.
Een prachtige vergelijking met de metafoor van een rhizoom van de Franse filosoof Gilles Deleuze werd gemaakt. Een rhizoom is een wortelstelsel van planten dat onder de grond een netwerk vormt. Het is geen boom met dikke wortels, maar een vlechtwerk van wortels zonder begin en einde. De wortels lopen door elkaar heen en kruisen elkaar veelvuldig. Daar waar de kruisingen zijn, daar zitten de gemeenschappelijke structuren. Er wordt niet meer in hokjes van hindoeïsme, christendom of islam gedacht, wanneer je deze metafoor toepast op multireligiositeit. Nee, alle elementen worden gecombineerd waarbij men niet meer weet wat uit welke religie afkomstig is. Het voelt dat het past en daarom doen mensen het.
Michael von Brück (religiewetenschapper) spreekt van een bepaalde gelaagdheid. Het is alsof je lagen stapelt, die gelijkwaardig in elkaar overvloeien, waarbij de grondlaag de religie is waaruit je voortkomt. Deze verschillende lagen kunnen geraakt worden. De oorspronkelijke laag mag daarin bestaan.
Wereldbeeld
Rituelen gaan over verbinding met jezelf, de ander, het transcendente. De verschillende visies op rituelen hebben alles te maken met cultuurverschillen en verschillen in wereldbeeld. Onze visie op rituelen is overwegend christelijk van aard, maar in India bijvoorbeeld worden de oeroude geschriften (Veda’s) als rituele hymnen gezien en dienen om de natuur en de goden te beheersen. Door bepaalde rituele handelingen kan men de goden laten doen wat jij wilt. Door de magische kracht van woorden is de werkelijkheid te veranderen. Daarentegen bestaat de werkelijkheid voor landen als China en Japan uit veranderlijke processen, in hun beleving stroomt alles en is alles vergankelijk. Een werkelijkheid die niet te manipuleren is. Rituelen zijn in dit wereldbeeld een middel om verbinding te leggen met hoe de dingen gaan en daarmee één te worden. In de natuurreligies gaan rituelen vooral over het onderhouden van de relatie met de geestenwereld. Historisch gezien heeft het Westen altijd een ambivalente relatie tot rituelen gehad. Het aanroepen van machten en goden om de werkelijkheid te manipuleren riekte al gauw naar afgoderij en ketterij. Maar in de katholieke kerk neem je tijdens de eucharistie lichaam en bloed van Christus, en dat consumeer je vervolgens. Als dit geen magie is?
Zo hebben we een veelheid aan religieuze tradities met elk een eigen visie op wat een ritueel is en doet. Door de multiculturaliteit worden we gedwongen om opnieuw te kijken naar onze eigen traditie en deze soms ook te heroverwegen. Het is elementair dat we een affiniteit ontwikkelen met het vlechtwerk van religieuze tradities, waarin we overstroomd worden door alle mogelijke rituelen die we zouden kunnen doen. Omdat multireligieuze rituelen steeds een belangrijkere functie krijgen is het van belang om de verschillende wereldbeelden te kennen, zodat het ritueel vanuit een andere kijk op de wereld werkelijk kan worden verstaan. Door rituelen wordt het dominante wereldbeeld in de cultuur doorgegeven. We moeten op zoek naar een nieuwe, pluralistische taal voor rituelen. Daarmee wordt er iets anders meegegeven. Maar kun je eigenlijk nieuwe rituelen maken? Is het dan nog dat ritueel? In plaats van het ritueel te veranderen of er iets uit te schrappen wordt er steeds een stukje bijgevoegd, op deze manier groeit het ritueel in de tijd van nu.
Rituelen bij scharniermomenten
Annegien Ochtman-de Boer begeleidt mensen binnen en buiten de kerk die diepgang, inhoud en soms een vleugje spiritualiteit willen bij belangrijke levensmomenten. In haar inleiding op zaterdagmiddag noemde zij drie belangrijke aspecten bij rituelen: stilstaan, benoemen en vieren. Ook zij is van mening dat er veel nieuws zit in de hedendaagse rituelen, maar dat rituelen voortbouwen op iets wat door een bestaande traditie al is aangereikt. Nieuw is dat het ontstaat vanuit het hart.
Na deze inleidende woorden gingen we zelf aan de slag met rituelen rond drie scharniermomenten: geboorteviering, levensverbintenis en scheiding.
Dopen is niet meer zo vanzelfsprekend als vijftig jaar geleden. We zijn op zoek naar nieuwe woorden en gebaren om uitdrukking te geven aan het wonder van het leven. Een belangrijk aspect hierbij is het opnemen in een gemeenschap waarmee je verbonden bent. Een geboorte vieren wordt in het jodendom tot uiting gebracht door het ritueel van de besnijdenis waaraan de naamgeving verbonden is. In de islam is de geloofsbelijdenis het eerste wat een boreling hoort en bij de eerste borstvoeding wordt een korantekst over borstvoeding gereciteerd. Het hindoeïsme kent vele rituelen, zoals druppeltjes honing en roomboter in het mondje van de pasgeborene druppelen en het reciteren van een aantal mantra’s. Het boeddhisme kent evenwel geen rituelen bij dit soort momenten.
In Nederland wordt nog steeds veel getrouwd. Ook hier kunnen passende elementen uit verschillende tradities gezocht worden om uitdrukking te geven aan dit belangrijke moment in het leven. Een scheiding brengt verdriet met zich mee en verdient meer dan alleen juridische aandacht. Het is belangrijk om zo’n intense gebeurtenis goed af te sluiten en de eventuele kinderen vertrouwen in de toekomst mee te geven. Echtscheidingsrituelen worden echter nog maar weinig uitgevoerd.
Rozenkrans en mala
Wat volgens André van der Braak opvallend was, was dat naar aanleiding van de workshops met Annegien Ochtman-de Boer, de drie door ons ontworpen rituelen voornamelijk seculier van aard bleken te zijn. Naarmate we meer multireligieus worden en rituelen uit één religie minder bruikbaar worden, lijken we uit te komen bij het seculiere als grootste gemene deler en oplossing. Hoe komen we dus tot multireligieuze rituelen zonder in het seculiere terecht te komen?
Een inkijkje in de rituele praktijk van André van der Braak bracht ons vervolgens bij de kernvraag van multireligieuze rituelen: Kun je de rozenkrans en ook de mala bidden? Kun je je tot beide verhouden of is het een vorm van hypocrisie om alles bij elkaar te rapen? André van der Braak voelt zich verwant met de metafoor van liberaal rabbijn Tamarah Benima over het spreken van verschillende talen in de religieuze tradities. Of hij de rozenkrans bidt of een mala-meditatie doet, het zijn verschillende talen die elkaar niet in de weg staan. Bij het bidden van de rozenkrans ervaart hij dat hij zich echt tot Maria wendt en het bidden van de mala biedt hem de mogelijkheid om zich te verbinden met het onpersoonlijke transcendente. Hij doet hetzelfde, maar er gebeurt iets anders. Dit illustreert de gedachte dat het om ervaring gaat. “Mijn grondlaag zal altijd katholiek blijven. Ik vraag me af of je de grondlaag waarin je bent opgegroeid terzijde kunt schuiven. Dat hoeft ook niet. Je kunt op een gegeven moment wel bewust besluiten dat je niet meer gelooft, maar dat is het topje van de ijsberg, wat er onder zit is veel krachtiger. Rituelen spelen in op die diepere laag, dat maakt het moeilijk om mee te doen aan rituelen van een andere traditie. Het is een uitdaging om rituelen uit een andere traditie vanuit dezelfde verbinding te doen. Maar hoe bewust je het ook zult doen, het is anders dan iemand die het doet vanuit de grondlaag,” stelde Van der Braak.
Geraakte gelaagdheid
Dat rituelen verschillende gevoelens bij mensen kunnen oproepen, werd duidelijk toen we op zaterdagavond een boeddhistisch ritueel voor de gestorvenen deden. We zongen een boeddhistisch gebed, waarna we kaarsjes aanstaken voor onze dierbaren. Waar de één volledig kan opgaan in het ritueel en ontroerd raakt, kan het bij de ander vanuit de eigen religieuze achtergrond schuren en vertwijfeling teweegbrengen.
Wat mij geraakt heeft tijdens dit weekend is de gedachte dat je verschillende religieuze tradities als verschillende lagen in je leven kunt integreren zonder daarbij een traditie weg te hoeven doen. Door het gezamenlijk beoefenen van rituelen kunnen we zoeken naar een vorm van verbinding zonder dat we moeten worden als de ander, maar ontstaat er waardering en respect voor het feit dat de ander anders is.
