Tien jaar geleden kwamen aan de Vrije Universiteit in Amsterdam tweehonderd mensen bijeen om te confereren over een appèl van Palestijnse christenen. Joden, christenen en moslims reageerden op het Kairos-document, een tekst met de titel: ‘Het Uur van de Waarheid’ dat is onderschreven door dertien kerkgenootschappen in het Heilige Land. Geen politiek manifest of theologisch traktaat, maar een geloofsdocument, “een woord van geloof, hoop en liefde uit het hart van het Palestijnse lijden” en: “een kreet van hoop in afwezigheid van iedere hoop”. Die hoop lijkt vandaag verder weg dan ooit.
Liefde en hoop zijn verankerd in God zelf, zegt de tekst, maar bleven gekluisterd in de hopeloosheid van dit doorgaande, asymmetrische conflict: oorlogen, annexatie van grond, vernieling van boomgaarden en woonhuizen, beschadiging van kerken en moskeeën, racisme en discriminatie, verval van democratie en corruptie van politieke leiders aan beide zijden.
Sommigen reageren allergisch als dít land nog ‘heilig’ wordt genoemd. Oud-patriarch Michel Sabbah heeft het woord toch gerehabiliteerd, wijzend op de onherroepelijke heiligheid van de morele revolutie die ooit vanuit zijn land begon: joodse profeten, gevolgd door Jezus Christus en zijn leerlingen die ook in de Koran voorkomen, verplichten tot de gerechtigheid en vrede van God voor alle mensen; een boodschap van naastenliefde en barmhartigheid, bedoeld om alle menselijke tegenstellingen te overstijgen. Vandaag botst deze Boodschap op diepe duisternis, een letterlijk ommuurde geslotenheid van repressie en geweld, haat en woede. Waar schijnt nog licht? Het is een schandaal dat juist hier, in dit land die boodschap zo radicaal kon worden geblokkeerd.
Kerkelijke bestuurders en voorgangers in Nederland neigen vaak naar het bewaren van evenwicht in de eigen geschillen omtrent Israël en Palestina en beseffen onvoldoende dat ze er ook zelf deel van zijn. We horen ze wel terechte zorgen uiten over antisemitisme en het nog altijd niet naar waarde schatten van de joodse wortels van het christelijk geloof, maar de situatie van de Palestijnen wordt hooguit gezien als een diaconaal probleem. Er wordt soms steun betuigd aan een tweestaten-oplossing, terwijl die verder achter de horizon is geraakt dan ooit. In onze kerken is weinig gevoel meer voor urgentie, de noodzaak ook om de eigen bemoeienis te intensiveren en concretiseren.
Dat vraagt vandaag om een breder appèl. Joden, christenen en moslims zouden vandaag de gezamenlijkheid moeten zoeken, om juist nu voor het Land een boodschap van naastenliefde en barmhartigheid uit te dragen, één die werkelijk over grenzen gaat, gericht is op openheid en op verandering door ontmoeting en samenwerking. Hier zou het begrip burgerrechten het sleutelwoord moeten zijn. Die zijn immers voor en van iedereen.
Deze positieve taal is ontleend aan paus Franciscus, die zich realiseert dat overal in de wereld een door hem zo genoemde “historische achteruitgang” gaande is. Hij hekelt in zijn encycliek Fratelli Tutti het “lokaal narcisme” en de “geïsoleerde partijdigheid” van veel politieke spelers. Hij kent ze, ook in het Heilige Land. Franciscus bad in 2014 bij twee Klaagmuren: bij de Tempelberg én bij de Afscheidingsmuur. In gebed en gebaar bood hij toen profetisch weerstand aan het etnocentrisme en nationalisme van onze tijd. Hij gebruikte daarvoor ‘de taal van de hoop’ die ook gebezigd wordt door de theologen van Sabeel, de Rabbis for Human Rights en door moslimgeleerden die politieke geslotenheid en polariserend populisme eveneens afwijzen. Jodendom, christendom en islam staan overal, ook in het Heilige Land, samen voor de uitdaging zich niet neer te leggen bij ‘eigen volk eerst’.
Niemand hoeft zijn eigen identiteit te verloochenen, merkt paus Franciscus terecht op. Maar, zegt hij ook, iedereen is altijd en overal geroepen om zichzelf als deel van “levende, dynamische volken voor te stellen”, dat betekent principieel “open staan naar andere culturen” en “nieuwe syntheses” tussen joden, christenen en moslims, waar ze ook wonen. De concrete politieke uitwerking van die houding is natuurlijk geen zaak van godsdiensten, maar deze kunnen wel veel meer doen om er in de vezels van de samenleving het juiste vredesklimaat voor te helpen bouwen. Ook in het Heilige Land.
De historische achteruitgang die het Heilige Land vandaag tekent, zal niet vanzelf ten goede keren. Hoop en verlangen moeten er dringend worden aangewakkerd. Ook het verlangen naar een toekomst van álle mensen binnen het Heilige Land, om er vrije en gelijke burgers, broeders en zusters te kunnen zijn, kinderen van dezelfde God. Het is een illusie dat staten en politici, zonder een krachtige spirituele stimulans van buitenaf en onderop, een dergelijk grensoverschrijdend perspectief uit zichzelf ontwikkelen, ook niet die in het Heilige Land.
Voorgangers en belijders van religies zouden het Kairos-document samen opnieuw moeten lezen en moeten samenwerken bij het geven van die nieuwe stimulans. Gods Geest verlangt naar verandering. Alle religies hebben eigen bronnen om vanuit een Geest van broeder- en zusterschap zich te ontworstelen aan de tegenstellingen van hun tijd. Paus Franciscus roept ze daarom nu op hun sociale vriendschap beter te verzorgen. Dat lijkt een verstandig en realistisch advies.
Ik noem nog twee voorbeelden van die ‘verzorging van vriendschap’, nu het reizen, ook naar het Heilige Land weer mogelijk wordt.
Om het jaar reizen circa twintig katholieke bisschoppen uit heel de wereld voor een justice pilgrimage naar het Heilige Land, ze bemoedigen onder meer medechristenen, mensenrechtenactivisten en jongeren in Israël en in Gaza. De bisschoppen laten zien hoe dat anders en beter kan. Zou dit initiatief interkerkelijk en misschien zelfs interreligieus nagevolgd kunnen worden? Vanuit Nederland bijvoorbeeld aangevuld met een bisschop, een lid van het moderamen van de Protestantse Kerk en bestuurders van andere kerken, een rabbijn en een imam die hun verontrusting over het Land willen delen, met elkaar en de bewoners van het Land? Om samen hun betrokkenheid pelgrimerend vorm te geven?
En volgend jaar zijn duizenden jongvolwassenen uit heel de wereld te gast bij duizenden Palestijnse en Israëlische gezinnen: ‘een pelgrimage met een missie’. Het is een initiatief dat uitgaat van de broeders van Taizé, samen met het Oecumenisch Instituut Tantur in Jeruzalem. Een initiatief dat vraagt om brede aandacht, ondersteuning en navolging.
Het morele en politieke verval in het Heilige Land is ontstellend, maar niet hopeloos. Daarvoor mogen we blijven vertrouwen op de altijd vernieuwende Geest van God en op de kracht van ons eigen verlangen naar vrede en gerechtigheid. Ja, we zijn tot grensoverschrijdende signalen van hoop in staat.
Mooi die vrede-initiatieven, maar . . . .
Waar leidt dit tot meer gelijke rechten en leven in vrijheid voor Palestijnen zolang het blijft bij interreligieuze ontmoetingen en woorden, terwijl de politiek in de praktijk het tegendeel uitvoert? Moeten aan mooie woorden op grond van de Bijbel/op Bijbelse grond geen daden van recht en vrede gekoppeld worden? Laten de kerkleiders daar nu eens duidelijk met een politiek appèl de betreffende regeringsleiders van Israël ter verantwoording roepen.