Is er een relatie tussen spiritualiteit en beeldende kunst? Ja, dat is het moment van het zíen. Dat zien heeft niets te maken met kijken, hoogstens is kijken een vooroefening voor het zien. In allerlei vormen van spiritualiteit komen rituelen, gesproken teksten en zegengebaren voor, manieren om even anders te gaan kijken. Met die zichtbare gebaren zoeken we een onzichtbare ervaring die ons te boven gaat: een andere wereld, een relatie met voorouders, een ervaring van een innerlijke bron of van universele liefde. We zoeken naar een oplossing voor ons menselijk tekort, voor onze angsten en stellen ons via die rituelen of ceremonies in relatie met datgene waarvan we kracht verwachten. Meestal werkt dat niet direct maar zo heel af en toe vangen we een glimp op van inzicht, van een aanwezigheid die ons raakt. Kijk maar naar sporters die naar de hemel wijzen, ook al geloven ze misschien niet in een plaats hierboven waar een overledene verblijft. Toch, met dat gebaar, leggen ze een relatie met iets of met iemand die hun kracht geeft.
Bij het kijken naar kunst stellen we ons in relatie met datgene dat voor ons waarneembaar is: het doek, de verf, de steen, de ruimte of de kerk waar het kunstwerk zich bevindt. Toch is het in beide gevallen niet zeker of wij geraakt worden, of een vorm, een gebaar, een detail overspringt en zich via onze zintuigen in ons hart nestelt. Een korte moment van zíen.
Een spirituele ervaring heeft ook vaak het karakter van zíen, maar voor even. Dan openbaart zich iets dat ons gewone leven overstijgt en betekenis geeft. Je kunt het niet afdwingen, rituelen moet je vaak doen, misschien wel je hele leven, maar ineens is het er: als een geschenk dat je mag ontvangen. Het valt je toe, voor even… En dan vallen tijd en ruimte samen om plaats te maken voor het zíen, een levensmoment dat je bijblijft.
Intermediair hierin is de schoonheid. De schoonheid geleidt ons naar een ervaring. Onder schoonheid versta ik niet alleen iets dat puur mooi is: het kan ook hartverscheurend of afstotend zijn, maar juist daarom raken. Een gezongen Magnificat of een Dies Irae. Een werk van Michelangelo of van Anselm Kiefer. Het schone maakt ons aanraakbaar. Het leidt ons naar een kunstervaring en zo gaat dat ook vaak bij een spirituele ervaring.
Dat wist men hier in de middeleeuwen al. Geloof en mooie kunst kwamen bewust samen in prachtige kerken, met beelden en glas in loodramen, waardoor kleurrijk licht binnenviel. Prachtige muziek klonk. Rituelen werden zorgvuldig uitgevoerd. Dat alles verandert de menselijke ruimte in een heilige ruimte, waarin alle zintuigen worden aangesproken.
Ook bij mensen van nu blijft dat verlangen om werkelijk aangeraakt te worden. Soms gebeurt dat in een viering, in rituelen ter herdenking van slachtoffers, in een kunstbeleving die verder gaat dan kijken naar kunst. Dat verklaart misschien het succes van de (Mattheus-)Passion en van de Missa in Mysterium van Herman Finkers, waarin het oude Gregoriaans klinkt. Ook mensen van de 21e eeuw willen áángeraakt worden door een ervaring van hoop of liefde of misschien wel door een engel van God.
