Stichters van vrede – Over godsdienst en religie in een wereld van geweld

Het geloof dat jouw God de enige ware is en dat het je heilige plicht is alle andere mensen daarvan te overtuigen, gecombineerd met het beschikken over macht en/of wapens, is een explosief mengsel. De lont wordt vaak ontstoken door economische of politieke onvrede bij onderdrukte groeperingen of volken. Maar ze kan ook worden ontstoken door de machtswellust of wraakzucht van pausen, ayatollahs, koningen, keizers, sultans, sjeiks en presidenten.

Het gebruik van geweld kan variëren van het martelen en terechtstellen van individuele ‘andersdenkenden’ tot complete genocide. En het wordt door alle betrokken gelovigen, van welke signatuur dan ook, gerechtvaardigd met de gedachte dat de wereld een slagveld is waarop de strijd tussen goed en kwaad, God en de duivel, moet worden uitgevochten. Waarbij jij en je geloofsgenoten natuurlijk zelf altijd de good guys zijn, en de anderen de verpersoonlijking van het kwaad. Dus God staat aan jouw kant. Kill a commie for Christ, stond er op de helm van Amerikaanse soldaten die in Vietnam vochten. Een oude traditie: Mozes liet al naar hartenlust doden in naam van Jahweh, en Mohammed in naam van Allah. En een kernverhaal in de hindoe-traditie speelt zich af op het slagveld, waar Krishna, de in de gedaante van een wagenmenner neergedaalde godheid, de weigerachtige Arjuna oproept tot de strijd.

De vraag waar deze blog over moest gaan is: wat kunnen we leren van religieuze tradities als het om tolerantie gaat? Het antwoord is: van religieuze instituten, van georganiseerde godsdiensten, kunnen we op dat gebied doorgaans helemaal niets leren. Maar gelukkig is ‘religie’ niet hetzelfde als ‘godsdienstig instituut’.

De twintigste-eeuwse psychiater Cees Schuurman, die men wel de Nederlandse Jung heeft genoemd, heeft al veertig jaar geleden in zijn boek Perspectief der ziel het verschil tussen religie en godsdienst treffend als volgt omschreven: “Godsdiensten zijn natuurlijk volkomen onvermijdelijk en vormen een der uitingen van het ik, dat houvast zoekt en de schijn verkiest boven het wezen, en zullen pas verdwijnen, naarmate de mens zich bewuster van alles rekenschap geeft. Religie daarentegen zal omgekeerd evenredig toenemen, want hoe meer de mens zich verdiept in het mysterie der schepping, hoe wonderlijker de samenhang van het gehele heelal zich aan hem openbaart en het hart der dingen voor hem opengaat.”

Voor wat Schuurman ‘religie’ noemt, moeten we vooral te rade bij de mystici van alle culturen en tijden. En in hún tradities valt enorm veel te leren over tolerantie. Daar treffen we bij voorbeeld die boeddhistische zenmeester aan die een dief, nadat deze zijn hutje had leeggeroofd, achterna liep met het vloerkleedje dat hij had laten liggen, omdat ie dat misschien ook nog wel kon gebruiken. En bij de hindoes Mahatma Gandhi, die zijn volgelingen tijdens de beroemde ‘zoutmars’ opriep om eten te brengen naar de soldaten van het Engelse koloniale leger, omdat ze de volgende dag weer zo hard zouden moeten werken bij het in elkaar slaan van hem en zijn geweldloze vrienden. Of in het Midden-Oosten de soefi-mysticus Rumi, die in de ook in zijn tijd al door onderlinge strijd verscheurde islamitische wereld zei: “Ik behoor tot 72 verschillende gezindtes…” En toen iemand hem om die reden van ketterij en godslastering begon te beschuldigen, antwoordde hij met een glimlach: “Ondanks alles wat je zegt hoor ik ook bij jou!” Of in het westen diens tijdgenoot in de dertiende eeuw, Franciscus van Assisi, die er de perfecta laetitia ofwel de volmaakte vreugde in vond als hij moe en koud thuiskwam bij zijn broeders in het klooster en dan niet herkend werd maar als een bedelaar in elkaar werd geslagen en weggejaagd, en dan toch zijn geduld kon bewaren en zich niet opwond.

Als iemand tegen zulke mensen zou zeggen: “Je hoeft toch niet over je te laten lopen,” dan zouden ze antwoorden: “Ik laat ook niet over me lopen. Dat zou niet eens kunnen, want er is in mij geen ‘ik’ meer waar over gelopen zou kunnen worden.”

Dat is waar religie over gaat: het overstijgen van het ‘ik’ met zijn voorkeuren en belangen, en het steeds meer gaan gehoorzamen aan, of beter nog: gaan samenvallen mét, een grotere wil. Die heet in het christendom ‘Uw wil’. En die spreekt niet de taal van geweld maar van de geweldloosheid, van liefde, mededogen, vrede. En van het offer.

Natuurlijk zijn er ook binnen het geïnstitutionaliseerde christendom in onze tijd mensen die die weg gaan. Ik denk aan Helder Camara, de bisschop van de armen in Brazilië, die zei: “Ik zou liever duizend keer gedood worden dan één keer te doden.” Of aan de protestantse theoloog Bonhoeffer, in nazi-Duitsland vanwege zijn (geweldloze) verzet ter dood gebracht, die schreef: “Jezus’ volgelingen zijn tot vrede geroepen. Daarmee onthouden ze zich van geweld. De zaak van Christus is daarmee nooit gediend. Zo zijn ze de stichters van goddelijke vrede, midden in een wereld van haat en oorlog. Nergens echter zal hun vrede groter zijn dan daar waar zij de boosaardigen in vrede tegemoet treden en bereid zijn door hen te lijden.”

Verschillende grote denkers hebben gezegd dat het christendom van morgen mystiek zal zijn of niet zal zijn. Alleen als godsdiensten in plaats van een leer deze innerlijke weg onderwijzen zullen ze kunnen bijdragen aan meer tolerantie in de wereld.