Stijgen uit het dal van polarisatie

Beste aanwezigen,

Wat een eer om hier vandaag met jullie te zijn en te spreken. Ik wil graag het volgende met jullie onderzoeken: (1) hoe vind jij je eigen weg in deze fascinerende en uitdagende tijd? en (2) hoe vinden we onze weg naar elkaar, wanneer al deze uitdagingen ook tot polarisatie leiden?

Ik wil jullie niet alleen meenemen in theoretische beschouwingen, maar ook mijn persoonlijke reis, vol dalen van verlies en toppen van hoop met jullie delen.

Fascinerende tijden? De ellende in de wereld lijkt niet uitgeroeid. Oorlog, onrecht, klimaatschade, armoede, ongelijkheid – het lijkt alsof er nog steeds ontzettend veel misgaat.

Toch is het niet de eerste keer dat we als mensheid in een fascinerende tijd leven. Iedere tijdsperiode brengt eigen uitdagingen met zich mee. Hetzelfde geldt voor ieder individueel mensenleven. Denk aan momenten in je eigen leven die voelden als een zware klim.

Denk bijvoorbeeld aan grote omwentelingen: een verhuizing, een scheiding, verlies, een nieuwe liefde, een nieuwe baan, enzovoort. Hoe ging je hiermee om? Leerde je jezelf beter kennen? Maakte het je weerbaarder? Hebben je keuzes tot een leven geleid dat nog beter bij je past?

Zo komen we terecht bij het ‘humanistische perspectief’. Humanisten staan stil bij dit soort ‘trage vragen’ of levensvragen. Wat vind jij belangrijk? Wat geeft je leven zin? Waar haal jij hoop uit? En wat is goed samenleven?

Dit zijn vragen die als wegwijzers  kunnen dienen tijdens moeilijke periodes. Als je weet wat jij belangrijk vindt, in jouw eigen leven maar ook in de samenleving, kan dit als wegwijzer dienen op jouw pad. Ook al is het pad soms verwarrend of donker. Als je bijvoorbeeld weet dat je de waarde ‘vrijheid’ belangrijk vindt, kun je deze fascinerende tijden ook benutten om jezelf nog verder te bevrijden. En om je in te zetten voor een vrijere samenleving.

Dit klinkt misschien nog wat abstract. Laat ik je daarom meenemen in mijn eigen verhaal.

Mijn verhaal begint als zeventienjarige, gearresteerd vanwege politieke activiteiten en belandend achter de tralies. In die duistere periode had ik weinig perspectief; elke dag kon de laatste zijn, en degenen naast me stierven in mijn nabijheid. Maar zelfs in die momenten van intense onzekerheid en angst werd het zaad van veerkracht en doorzettingsvermogen geplant.

Later, gedwongen tot een huwelijk en beperkt in mijn vrijheden, probeerde ik mijn leven vorm te geven, ver verwijderd van het perspectief waarvan ik ooit had gedroomd. In 1990, tijdens vijf pogingen om uit Iran te vluchten met mijn twee kleine kinderen, voelde ik me overgeleverd aan de genade van smokkelaars en douaneambtenaren. Het enige dat ik in mijn handen had, waren onze twee kinderen, een kinderwagen en een koffertje. Maar vasthouden aan mijn laatste restje moed en hoop was de enige keuze.

Het lot bracht me naar Nederland, naar vrijheid en nieuwe uitdagingen. Het voelde als lopen op drijfzand, maar ik greep de kansen die zich aandienden. Woord voor woord, stap voor stap, hervond ik de vrijheid en kreeg ik de kans om te zijn wie ik wilde zijn, te midden van mensen die me hielpen met taal, opleiding en werk.

Drie cruciale momenten uit mijn verhaal, drie grote overgangen, drie draden in mijn levensverhaal die me hebben gevormd tot de mens die je nu voor je ziet.

Als je mijn levensverhaal hoort begrijp je misschien waarom de waarde ‘vrijheid’ belangrijk is voor mij. Ik heb ervaren wat het is om onvrij te zijn, tijdens mijn tijd in de gevangenis. Vanuit mijn drijfveer en richtingaanwijzer om vrijer te leven ben ik naar Nederland gevlucht. Ook al zat het niet mee en was er weinig licht aan de horizon: vrijheid gaf mij veerkracht.

Nederland is een prachtig en vrij land. Het is de beste plek die ik me kon wensen na mijn vertrek uit Iran. Maar ook hier ben je soms minder vrij als je een bepaalde achtergrond hebt.

Je bent minder vrij om bijvoorbeeld je droombaan na te streven als je Fatima heet, en niet Ingrid. We horen al jaren dat mensen met een indrukwekkend cv, aantoonbaar succes en bewezen diensten op onverklaarbare wijze geen passend werk vinden als ze een ‘vreemde’ naam hebben.

Ik maak mij zorgen dat mensen met een andere achtergrond en huidskleur binnenkort nog meer onvrijheden gaan ervaren, gezien het huidige politieke klimaat. Dat vluchtelingen aan hun lot worden overgelaten. Dat ik word gediscrimineerd om wie ik ben.

In deze context vraag ik me soms af: hoe vrij zijn we echt? Vrijheid wordt vaak geroemd als een kernwaarde, maar als we dieper kijken, zien we hoe vaak vrijheid wordt beperkt door regels, beleid en vooroordelen.

We leven in een wereld waarin woorden als “vrijheid” en “gelijkheid” te vaak worden ingezet als politieke slogans, terwijl hele bevolkingsgroepen juist worden uitgesloten. Is het geen bittere ironie dat vrijheid soms wordt gepromoot door dezelfde systemen die beperkingen opleggen aan degenen die het het meest nodig hebben?

Ik ga nu verder met het tweede deel van mijn lezing. We leven in boeiende tijden, maar hoe vinden we elkaar in deze periode?

Misschien begrijp je mijn zorgen beter nadat je mijn verhaal hebt gehoord. Maar stel je voor dat je dat verhaal niet kent. Wat zou je dan denken? Misschien zou je mijn standpunt verkeerd interpreteren of zelf stereotypen invullen die bij dat standpunt lijken te passen.

Je zou kunnen denken dat ik iemand ben die klaagt terwijl ik ‘profiteer van het systeem’ door een huis en een baan ‘in te pikken’. Dit is precies hoe snel en gemakkelijk we elkaar in hokjes plaatsen — aan beide kanten van een discussie.

Door één mening of opmerking kan iemand al snel worden gelabeld als een linkse elitair, een rechtse nationalist, een complotdenker, een klimaatdrammer of een profiteur. Het wordt dan verleidelijk om te denken dat je al weet wat iemand anders vindt en dat het onmogelijk is om met ‘dat soort mensen’ een echt gesprek te voeren.

Zoals ik met mijn eigen verhaal probeerde aan te geven, schuilt achter iedere eenzijdige mening een veelzijdig levensverhaal. Onze meningen zijn onderdeel van een complex en veelzijdig weefsel van overtuigingen, twijfels, vermoedens en emoties. Dat noemen we ook wel innerlijke meerstemmigheid. Al deze stemmen kun je niet zomaar vatten in zwart of wit, wij of zij.

In mijn visie bestaat identiteit uit verschillende lagen of stemmen, aangeboren en aangeleerd, en we bouwen voortdurend aan wie we zijn door ervaringen en zelfreflectie. Deze stemmen kunnen ook botsen.

Ik ben een vrouw, opgevoed in een cultuur van bescheidenheid en beschaving, waar ruimte geboden wordt aan anderen. In Nederland botst dat met de cultuur waarin het individu bovenaan staat. Dit kan soms als tegenstrijdig voelen. Ik ben voor vrijheid, maar ook voor verbinding. Voor individualiteit, maar ook voor collectiviteit. Ik probeer de meerdere stemmen in mezelf te omarmen: ze zijn niet goed of slecht. Ik weet ook niet altijd welke stem de juiste is, dus per gelegenheid laat ik een bepaalde stem de beslissende rol hebben.

Als je ziet hoeveel stemmen, twijfels, contradicties, verhalen enzovoort achter je eigen mening schuilgaan, dan is het moeilijk om nog te denken in termen van zwart of wit. Dan kijk je verder dan polarisatie. Dan besef je: achter mijn mening schuilt een veelzijdig verhaal. En achter de mening van mijn tegenpool schuilt ook een veelzijdig verhaal. Een verhaal dat het waard is om gehoord te worden.

Meerstemmigheid ervaar ik als een belangrijke bron van referentie, een kweekvijver voor begrip voor elkaar en het plaatsen van context. Maar het heeft me ook geleerd vragen te stellen, aannames te verwerpen en te toetsen of het klopt. Goed begrijpen waarom iemand doet wat hij of zij doet.

Toen ik in Nederland kwam, was ik een onbeschreven blad, een volwassene die veel had geleerd vanuit mijn eigen cultuur, maar tegelijk niets wist van hier. Ik moest me hierdoor alles opnieuw eigen maken. Alle vanzelfsprekendheden vielen weg, dus als een kind was ik op onderzoek naar de achterliggende beweegredenen van geschreven en ongeschreven regels. Dit heeft mijn nieuwsgierigheid gevoed en me de kunst van het stellen van vragen geleerd, een verrijking.

Vragen stellen vergt oefening en bewuste inspanning. Wat hierbij kan helpen, is het herinneren aan het principe van de Duitse filosoof Hans-Georg Gadamer: ‘De ander zou wel eens gelijk kunnen hebben.’ Het aannemen van dit perspectief opent de deur naar begrip en empathie. Het vereist het erkennen van de waarde van verschillende ervaringen en standpunten.

Dit principe helpt me te herinneren dat ik de plicht heb om ten minste het gesprek te zoeken met mensen die in politiek opzicht mijn tegenpolen zijn. Om vragen te stellen; om hun verhaal te willen horen en tot mij door te laten dringen.

Maar zelfs al proberen jij en ik zoveel mogelijk onze innerlijke meerstemmigheid te onderzoeken, vragen te stellen, en de ander open te benaderen: daarmee zijn de problemen de wereld nog niet uit.