Theologisch Jaaroverzicht 2018

In het hier volgende overzicht benoem ik een aantal ‘bewegingen van de tijd’ vanuit concrete situaties. En dat langs de grote mondiale thema’s, inzoomend naar onze eigen samenleving nationaal en lokaal om vervolgens de ontwikkelingen in kerk en geloof te benoemen. En dan zijn we inmiddels dichtbij huis, dichtbij onze eigen wijze van in het leven staan. Ik noem het tamelijk pretentieus een ‘Theologisch Jaaroverzicht’, omdat de vraag naar God, zin en betekenis ten nauwste samenhangt met de ontwikkeling van ‘de tijdgeest’, zo heeft de geschiedenis ons geleerd.

Als we begrijpen in wat voor tijd we leven, begrijpen we misschien ook beter ons verlangen naar de bedding van onze levensrivier en de bron van onze oorsprong en heel ons zijn. En omgekeerd: als we leven vanuit de bron van vertrouwen en liefde die in ons gelegd is, dan durven wij het aan om onze tijd met een open blik en een open hart tegemoet te treden en dragen wij op onze manier, hoe klein soms ook, wezenlijk bij aan de veranderingen die gaande zijn.

Na de spectaculaire klimaatconferentie in het najaar van 2015 in Parijs, waarin vrijwel alle landen van de wereld afspraken maakten om de broeikasgassen te gaan terugdringen, is het thema van de opwarming van de aarde niet meer van de maatschappelijke agenda’s af te krijgen.

In historische zin was het uniek dat vertegenwoordigers van de hele wereldbevolking begrepen dat we alleen door met elkaar samen te werken tot duurzame oplossingen zouden kunnen komen om de aarde te beschermen. Of om het in de termen van de eerste bladzijde van de Bijbel te zeggen: voor het eerst werd de goddelijke opdracht om de aarde te beheren wereldwijd eenstemmig onderschreven. Dat holistisch besef – dat alles met alles samenhangt – is doorgebroken. Ook al leveren de vervolgconferenties, zoals onlangs die in Polen, volgens vele critici nog te weinig concrete maatregelen op, doet het niets af aan het groeiende bewustzijn van urgentie.

Datzelfde besef is eveneens leidend voor het migratiepact van Marrakesh dat de migratiebewegingen tussen landen en continenten wil proberen te ordenen ter wille van de stabiliteit van samenlevingen en de humaniteit van mensen die op zoek zijn naar een veilige toekomst.

Dat mondiaal gegroeide bewustzijn, weliswaar gevoed door de uiterst alarmerende situatie van de opwarming van de aarde en de mensonterende toestanden van vluchtelingen, stemt hoopvol. Er is één wereld. Er is één met elkaar verbonden mensheid die vervolgens in alles verbonden is met de natuur, de biodiversiteit, het hele leven.

Het is duidelijk: niemand – van wereldwijd tot ons eigen keuken en huiskamer – ontkomt meer aan het gegeven dat wij met elkaar verantwoordelijk zijn voor deze aarde en dat natuurlijk met het oog op de volgende generaties, maar ook voor de schoonheid van de rijkdom van de natuur. Minder of geen vlees eten, bewust omgaan met eigen energiegebruik, creatief worden in hergebruik van materialen, dat is de winst van afgelopen jaar en de opdracht voor de komende tijd: in verbondenheid met elkaar en de natuur mogen we op een nieuwe manier de beheerders zijn van Gods schatrijke schepping.

Maar in scherp contrast hiermee zijn de bewegingen van groeiend nationalisme en het terugtrekken uit internationale samenwerkingsverbanden en verdragen. Het vertrek van Groot-Brittannië uit de Europese Unie en veel anti-Europees sentiment elders, het ‘America First’ van Trump, de hekken aan de grenzen van Hongarije, Servië en Oostenrijk, de muur die Noord-Amerika van Midden- en Zuid-Amerika moet gaan scheiden, Australië dat een snoeihard anti-immigratie beleid voert: het is een greep uit talloze voorbeelden.

Met als volstrekt logisch gevolg dat de spanningen tussen landen of groepen landen weer aan het oplopen zijn. De defensiebegrotingen schieten omhoog. Nieuwe wapensystemen gaan als warme broodjes over de toonbanken van het vermeende eigen belang. Het is werkelijk onthutsend dat de Verenigde Staten bij monde van president Trump gewoon doorgaat met de miljardenlevering aan wapens aan Saoedi-Arabië terwijl de hele wereld inmiddels overtuigd is – inclusief de VS zelf – dat de machthebbers direct betrokken zijn bij de gruwelijke moord op de kritische journalist Khashoggi in de ambassade in Istanbul.

En dat diezelfde wapens worden ingezet in de nu al jaren durende oorlog in Jemen met de verschrikkelijkste gevolgen voor de bevolking. Elke vorm van moraal of ethische afweging is voor iedereen zichtbaar verdampt. Het gaat om geld en macht en nergens anders om. Europa sputtert, onze regering sputtert, maar kan zich een breuk met de VS niet veroorloven. De positie van het westen als hoeder van de mensenrechten en beschermer van de vrijheid van de democratische waarden is hiermee verder ernstig aangetast, zo niet onderuitgehaald.

En om de spanningen in de regio nog verder op te doen lopen werd Jeruzalem door de VS erkend als hoofdstad van Israël, alle internationale verdragen ten spijt. Grote tevredenheid natuurlijk in Israël zelf en behoudende groepen christenen in de westerse wereld, maar de vrede tussen Israël en de Palestijnen is verder weg dan ooit.

Intussen werd Islamitische Staat grotendeels verslagen in Irak en Syrië, en kreeg president Assad van Syrië middels nietsontziend geweld van zijn Russische bondgenoten grote delen van zijn land weer onder controle. Een nieuwe oorlog tegen de Koerden, waar Turkije ook zo zijn belangen bij heeft, lijkt inmiddels onvermijdelijk. Tel daar de oplopende spanningen tussen Iran en Saoedi-Arabië bij op, met de islamitische varianten van het soennisme en sjiisme als religieuze aanjagers, en het Midden-Oosten voldoet opnieuw aan alle definities van het spreekwoordelijke kruitvat. Met niet één, maar meerdere lonten dus.

Het jaar 2018 riep, wat de internationale verhoudingen betreft, de volgende vragen met grote klem op: gaan we als wereldgemeenschap nu echt de richting op van intense samenwerking en verbondenheid om de grote problemen van de moderne tijd het hoofd te bieden? Of vallen we terug op de oude sentimenten van eigen volk en eigen economie eerst, met bijbehorende muren, oplopende spanningen en toenemende dreigingen van wapengekletter?

Tal van ontwikkelingen maken dat in onze westerse samenlevingen de sociale verhoudingen verschuiven. De bevolking van met name de grote steden in Europa verandert in snel tempo. Nieuwe Nederlanders met vaak een eigen cultuur en/of religie brengen een eigen dynamiek mee die door lang niet iedereen gewaardeerd kan worden en met het gevolg van gescheiden werelden in een stad, buurt of zelfs straat.

De uitingen van verhuld of onverhuld racisme zijn inmiddels aan de orde van de dag, met de verwensingen in en rond de zwartepietendiscussie als dieptepunt. Veel mensen willen er niet aan dat ons land eigenlijk nog niet zo heel lang geleden tot de grootste slavenhandelaars van de wereld behoorde. Nu pas worden we door de nazaten van de tot slaaf gemaakten van toen daarmee geconfronteerd. Ook hier is sprake van een contrastervaring: ons zelfbeeld van moreel gidsland loopt forse deuken op. De vaderlandse geschiedenisboekjes blijken op z’n minst nogal selectief.

De vergroving in de taal en omgangsvormen, aangejaagd door de relatieve anonimiteit van de sociale media, is onmiskenbaar gegroeid. Bedreigingen van allerlei kaliber zijn ‘gewoon’ geworden. Burgemeesters die permanent beschermd moeten worden; hulpverleners die klappen oplopen terwijl zij hun mooie, want zo menselijke hulptaken verrichten; overheidspersoneel dat getraind moet worden op het omgaan met agressie; wat bezielt degenen die hier de veroorzakers van zijn?

Dat is een belangrijke vraag, het is de kernvraag: wat bezielt onze samenleving, wat is het gemeenschappelijke fundament waarop wij staan? Als samenleving zijn we met onze te grote mond vol tanden komen te staan. Want als dat antwoord niet meer duidelijk is – en het is niet meer duidelijk – dan komen woorden als onbehagen, ontevredenheid en wantrouwen boven drijven.

En dan richt dat onbehagen en dat wantrouwen zich zo gemakkelijk op ‘de nieuwkomers’ die vaak heel precies weten te vertellen wat hun bron van leven is: Allah, de Koran, en de eigen daarmee zo verweefde geliefde cultuur. In de spiegel van hun overtuigingen zien wij een sprakelozer wordende samenleving die daar slechts met moeite en doorgaans ongedefinieerd iets over ‘individuele vrijheid’ tegenover kan stellen.

Welk ‘midden’ is ons gemeenschappelijke ‘midden’? Het lijkt mij geen toeval dat de leegloop van het politieke midden gelijk opgaat met het onvermogen van onze samenleving om taal te vinden voor de gemeenschappelijke bron waaruit wij putten. Cultuurvolgers roepen dan ook terecht, zij het nog aarzelend: we hebben weer een verhaal nodig. We hebben verhalen nodig die ons de betekenis laten zien van ons mens-zijn en dus ons samen-mens-zijn, ons samenleven. En ja, dan valt, nog aarzelender meestal, het woord godsdienst of religie weer.

Zo lang we ons gemeenschappelijk fundament van het samenleven niet boven water krijgen en kunnen benoemen en beleven, dijt de cultuur van het wantrouwen verder uit. Alles wat we doen en laten moet kunnen worden gecontroleerd. De mensen in de zorg, het onderwijs, bedrijfsleven, landbouw – waar niet eigenlijk? – staan onder toenemende druk van de doorgeschoten controlemechanismen. Werkvreugde, eigen verantwoordelijkheid, creativiteit, spontaniteit – het maakt plaats voor overbelasting, te hoge werkdruk, gevoelens van zinloosheid en de oplopende uitval door burn-out. Het georganiseerde wantrouwen lijkt het maatschappelijke antwoord te zijn geworden op het vacuüm dat de grotendeels verdampte religie achter heeft gelaten. Waar waren wij ook alweer mee bezig? Welk perspectief, welk verlangen, welke hoop drijft ons?

Deze vraag wordt vaak voorzien van een economisch antwoord: de portemonnee. En voor velen met recht en reden. Wat wereldwijd vaak nog veel scherper aan de hand is, zien we nu ook in de westerse democratieën en ook in ons land: de rijken worden in sneltreinvaart rijker, maar de laagbetaalden en ook de mensen met een middeninkomen zien niets of vrijwel niets terug van economische hoogconjunctuur van de afgelopen jaren. Tel daarbij de schaamteloze zelfverrijking van sommige bank- en industriebazen bij op, dan is er niet veel meer nodig om al dan niet getooid in een geel hesje je frustratie te uiten.

De recente uitkomst van het nationale klimaatakkoord is in dit verband dan ook buitengewoon onhandig en meer dan dat: de kosten van de zo noodzakelijke energietransitie worden in eerste lezing afgewenteld op de burgers en het klein- en middenbedrijf. De grootvervuilers daarentegen worden vooralsnog uit de wind gehouden. De verdenking, het wantrouwen van wat ‘de gewone man’ is gaan heten wordt opnieuw gevoed dat de politiek structureel kiest voor de belangen van het grootkapitaal.

Het absurde vasthouden aan de afschaffing van de dividendbelasting door het huidige kabinet, dat pas van tafel ging toen de top van Unilever doodleuk besloot het hoofdkantoor in Londen te houden, voedde voor de zoveelste keer het cynisme van talloze burgers. Boosheid of gelatenheid, dat zijn doorgaans de twee varianten die ter beschikking staan als reactie op de gevoelde machteloosheid.

Maar er is in het afgelopen jaar ook een opmerkelijke keerzijde van dit alles waar te nemen. Juist omdat de overheid zich op tal van plekken als gevolg van eerdere bezuinigingen terugtrekt, ontstaan er ook overal nieuwe initiatieven die het samenleven doen opbloeien. Vaak kleinschalig, buurt- of straatgericht, belangeloos in die zin van geen ander belang dan elkaar willen zien, ontmoeten, samen iets voor elkaar willen krijgen. ‘Als niemand het doet, dan moeten we het gewoon zelf gaan doen’.

Het zijn vaak ook jonge mensen die aanvoelen dat we met wantrouwen, apathie en cynisme nergens komen. Zij gaan met veel creativiteit en inventiviteit de problemen van nu te lijf. Het is onze jonge landgenoot Boyan Slat die het voor elkaar heeft gekregen dat er nu een serieuze grootschalige poging wordt ondernomen om de plastic soep in de Stille Oceaan op te ruimen. Met daarachter en daaronder het groeiende besef: onze wijze van produceren en consumeren is zonde in de meest dubbelzinnige betekenis van dit woord. We weten, we voelen, het dringt door: bewust leven in verbondenheid met onze aarde gaat de norm worden. Een alternatief met toekomst is er niet.

De doorgaande #metoo-discussie bleek een aanjager van een nieuwe kijk op machtsverhoudingen op de werkvloer en elders in het sociale verkeer. Het maakte ons op een indringende manier bewust dat de man-vrouwverhoudingen nog steeds te vaak worden gedomineerd door machtsuitoefening, manipulatie en angst in plaats van gelijkwaardigheid en wederkerigheid.

De enorme groei van eenpersoonshuishoudens heeft naast het huisvestingsvraagstuk ook tot gevolg dat er steeds meer aandacht komt voor zichtbare, maar veel vaker onzichtbare eenzaamheid. Ook hier de vraag: met wie weten wij ons werkelijk verbonden, maken we elkaar sterker en gelukkiger, word je gezien, gehoord? Hoor je erbij? Esther Perel, de inmiddels wereldberoemde relatietherapeut, raadde het ons aan in alle eenvoud: zie elkaar, hoor elkaar, verhaal elkaar, neem de tijd voor elkaar. Liefde is niet los verkrijgbaar, maar wordt gevoed in de werkelijke respectvolle ontmoeting met de ander. En dan blijkt telkens dat dat ook onszelf zo intens goed doet.

‘Wat is waarheid?’ vroeg Pilatus ooit aan Jezus. Deze vraag heeft een nieuwe lading gekregen door talloze berichten over bewust gemanipuleer van overheden, bedrijven en instanties van de waarheid en de feiten. Terwijl aan de ene kant onze privacy gewaarborgd zou moeten worden, wordt aan de andere kant ons vertrouwen in wat in het publieke domein wordt gepresenteerd minstens op de proef gesteld. De cultuur van wantrouwen wordt daarmee nog verder versterkt. Tegelijkertijd is er een sterk verlangen op te vangen naar nieuwe saamhorigheid en verbondenheid. In buurten en wijken, in de samenleving als geheel. Ook op dit punt dus die kernvraag: wat of wie verbindt ons met elkaar? Het is de vraag naar onze diepste identiteit. En dat is tegelijkertijd het bruggetje naar het volgende thema.

Als we het thema van kerk en geloof aansnijden dan zet het recente rapport van het Sociaal Cultureel Planbureau natuurlijk de toon: nog maar een kwart van de Nederlanders zegt ergens in te geloven. En zij die dat doen, zeker de jongere generatie, doet dat in toenemende mate in stevige orthodoxe kaders. Dat geldt voor moslims, dat geldt voor christenen. Die laatsten al dan niet in vrolijk en blijmoedig evangelische jasjes gestoken. Het SCP waarschuwde erbij: de snel doorgaande ontkerkelijking kan wel eens een stevige maatschappelijke krater slaan. Er gebeurt immers ontzettend veel diaconaal en pastoraal ondersteunend maatschappelijk werk door de kerkelijke vrijwilligers.

Deze niet bepaald nieuwe constatering van doorgaande kerkelijk krimp stelt natuurlijk de vraag naar God: waar geloven de meeste Nederlanders dan niet meer in? Zijn het de kerkelijke rituelen of doet het negatieve imago van de kerken het geloof de das om? Of zijn het eerder de geloofsvoorstellingen van weleer zelf die niet meer beaamd kunnen worden? Maar ook hier het contrast, want tegelijkertijd zijn er tal van nieuwe vaak diaconale initiatieven, pioniersplekken, en activiteiten van ‘samen’ te ontdekken, ook in onze eigen stad en onze eigen kerken. En dat stemt naast de zorgen die er natuurlijk zijn ook hoopvol als teken van inspiratie en toewijding.

Een vorm van concrete toewijding is de kerkelijke roep om de kinderen die in ons land zijn opgegroeid, maar wortels elders hebben niet het land uit te zetten. De kerkasiel-actie in de Haagse Bethelkerk is sinds eind oktober gaande om middels een permanente kerkdienst te voorkomen dat een Armeens gezin wordt uitgezet. Vooralsnog houdt politiek Den Haag, inclusief de beide christelijke partijen in het kabinet, vast aan een rigide beleid van uitzetting en regel is regel.

Ook dit jaar bleek opnieuw hoezeer de kerken verdeeld zijn en blijven over het thema van gelijkberechtiging van LHBT’ers. In ons land, maar ook wereldwijd speelt dit thema als een potentiële splijtzwam in de kerken. De synode van de PKN handhaafde het in 2004 ingenomen standpunt dat ‘andersoortige relaties dan die van man en vrouw’ zoals dat toen heette wel gezegend, maar niet ingezegend kunnen worden, als de plaatselijke gemeente dat al zou willen. Ondanks felle protesten – ik deed daar met overtuiging aan mee – besloot de synode dit in mijn ogen bizarre en theologisch onhoudbare onderscheid te handhaven, daarmee opnieuw mensen met een homoseksuele geaardheid van zich vervreemdend.

Opmerkelijk – maar onderbelicht gebleven in de media – was de oproep van de Wereldraad van Kerken om in de goddelijke opdracht naar eenheid en verbondenheid tussen de verschillende tradities niet langer te streven naar een sluitend gemeenschappelijk theologisch systeem, maar de weg die we met elkaar te gaan hebben te zien als een ‘pelgrimage’, een samen-op-weg-zijn naar een toekomst van vrede en gerechtigheid, in Bijbelse taal: het Koninkrijk van God’ en dat met elkaar te zoeken en te willen bevorderen. Ik vind dit een zeer belangrijke oproep: het geeft immers ruimte aan de diversiteit van geloven.

En zo kom ik dichtbij huis. Ook wij voelden de krimp van onze Hengelose Protestantse Gemeente aan den lijve en we besloten vanuit drie wijkkerken om gezamenlijk midden in de stad nieuwe vormen van ontmoeting met God, elkaar en de stad mogelijk proberen te maken. En dat onder het motto: waarom zouden we alleen aan sanering denken daar waar de route naar vernieuwing in het huidige tijdsgewricht zoveel meer voor de hand ligt? 2018 was het eerste volledige jaar hier in de Waterstaatskerk.

En ook hier was het een beweging van contrasten. Enerzijds was overal nieuw elan op te vangen, nieuwe initiatieven die werden geboren, deuren die dagelijks opengingen met als gevolg inderdaad tal van nieuwe ontmoetingen. Maar ook de andere kant was voelbaar: die van het verlies van het vertrouwde, de plek in de nieuwe omgeving en organisatie nog niet gevonden te hebben, de tegenslagen die een wissel trokken op de vaak al stevig belaste bestuurders en mensen rond bouw en beheer.

De dubbelheid, de pijn aan de contrasten te erkennen en het er met elkaar over te hebben: het blijkt helend en het zal ons goed doen te delen wat ons doet verlangen, wat ons inspireert en op weg doet gaan.

En persoonlijk: samen met mijn goede vriend Enis Odaci werkten we naast onze gebruikelijke werkzaamheden in het afgelopen jaar aan ons project ‘Spiegelreis’. Enis bezocht als moslim een aantal christelijke gemeenschappen, ik als christen een aantal islamitische gemeenschappen, beide in al hun diversiteit, inhoudelijk en naar vormgeving. We publiceerden erover en komend voorjaar zal het in boekvorm verschijnen.

Het heeft ons nog meer bepaald bij onze overtuiging dat wij – hoe verschillend we ook zijn en denken en uit wat voor cultureel of religieus nest we ook komen – uiteindelijk allemaal mensen zijn die dat zijn vanwege de gave van de Levensgeest die in eenieder van ons gelegd is. Voor een tijd en een plaats. Zeker.

De nieuwe insteek van de Wereldraad van Kerken vind ik vol betekenis: laten we aanvaarden dat we in een grote diversiteit op weg mogen zijn naar een toekomst van licht, van liefde, vrede en gerechtigheid. ‘De toekomst is al gaande – lokt ondanks tegenstand – ons weg uit het bestaande – naar eens te vinden land’, dichtte Inge Lievaart ooit. Het is mijn lievelingslied.

2018 werd een jaar van scherpe contrasten en merkwaardige paradoxen. Slaat de wereld, en slaan wij hier in onze samenleving, in onze stad en buurten in het nieuwe jaar de weg in van haat, racisme, oordeel, muren en hekken om onze luxe, eigen belang en gewin met alle oplopende spanningen van dien? Of gaat die vernieuwende geest van bewustzijn dat we alleen in verbondenheid met en respect voor elkaar en alle leven de wereld een stukje mooier en eerlijker aan de kinderen van nu zullen kunnen doorgeven onze harten bewonen?

We gaan op weg naar een nieuw jaar. Hoe? Dat is dus de vraag. Simeon en Anna­­­­ geven ons hun antwoord als geestrijk voorstel: in het verlangen en de hoop dat wij ooit getuige zouden mogen zijn van een nieuwe morgen in de komst van een nieuwe mens van Godswege, een mens van vrede en heil. Een mens die weet van ons bestaan: die van vallen en opstaan dus. Dat wij met zo’n uitzien en zo’n verwachting, met zo’n alles richting gevende hoop het nieuwe jaar tegemoet mogen zien. Met heil, met heling dus, met zegen. Godzijdank!