Twee sympathieke homo’s: Sapiens en Deus

De behoefte om ons eigen individuele ‘zijn’ in het ‘algehele zijn in tijd en ruimte’ te kunnen plaatsen, voelen en begrijpen, is vooral in de 20^e en 21^e eeuw bij de denkende bovenlaag van de wereldbevolking, sterk toegenomen. [1]

Hoe algemeen die behoefte is blijkt uit de verkoopcijfers van boeken en video’s die een ’theorie van alles’ behandelen. Niet alleen fundamentele theorieën in de natuurkunde, maar vooral inzicht en overzicht in de tijd en ruimte van de wereldgeschiedenis. Een unificatietheorie die alle bestaande levens- en wereldbeschouwingen kan vervangen.

Yuval Noah Harari’s Sapiens en Deus zijn daartoe lichtvoetige intelligente pogingen, en in zekere zin ‘kunstwerken’. Zoals Hans-Georg Gadamer in Dankzij het schone lukt het op den duur zich de ware wereld opnieuw te herinneren zegt: ‘Echte ervaring van een kunstwerk is alleen mogelijk voor degene die ‘meespeelt’. Elk kunstwerk laat als het ware voor ieder die het beschouwt een speelruimte die hij moet opvullen.’ Het is een voortdurend medeactief zijn. … waarin de ermee opgeroepen betekenis aanwezig is…’ [2]

Meespelen dus. In zijn helicopterview op de millennia van verleden en toekomst is hij vooral geïnspireerd door de Amerikaanse ecoloog en antrolopoloog Jared Diamond, die hem leerde het grote verhaal te zien. [3] Diamond beschouwt witte dominantie als een van de meest fundamentele vragen uit de geschiedenis van de laatste dertienduizend jaar: waarom wij wel en zij niet? Historici geven ons er geen antwoord op. De witte Euraziaten wel: Wij ‘weten het’ en zij ‘zijn wijs’.

Veel vragen dringen zich op. De redenen waarom beschavingen uiteenvallen en zijn talrijk, maar kan dit ook ‘ons’ overkomen? Het boek is tevens een les in milieubewustzijn voor de moderne mens. Op een niet-belerende en niet-berispende manier zorgt het voor de nodige kritische hersenprikkels. Aan de hand van boeiende historische beschrijvingen laat hij zien dat beschavingen vooral ten onder gingen door aantasting van het milieu, klimaatverandering, snelle bevolkingsgroei en verkeerde politieke beslissingen.

Diamond trekt het verband door naar onze beschaving en stelt de dwingende vraag: hoe kan onze wereld een ecologische zelfmoord voorkomen? Vijf groepen factoren kunnen een rol spelen: milieuschade, klimaatverandering, vijandige buren, bevriende handelspartners, en – cruciaal en actueel – reacties van een cultuur op milieuproblemen: ecocide of de polder? Jared Diamond weet, als veelzijdig wetenschapper, over de disciplines en superspecialisaties heen (gedurfde) samenhangen te schetsen, en dat werkt, bewijst Harari.

Harari ziet het vermogen om denkbeeldige realiteiten en entiteiten te creëren als het echte verschil tussen Homo Sapiens en andere dieren. ‘Het is de basis van onze economie, van onze maatschappij en van heel onze geschiedenis. Je ziet het in religies en kerken, maar ook bij wereldrijken, koninkrijken en handelsnetwerken: allemaal verbeelde gemeenschappen, imagined realities.

Het zijn de verhalen die alleen wij mensen vertellen en waarin alleen wij mensen echt geloven. Nooit zul jij een chimpansee kunnen overtuigen jou een banaan te geven, met als argument dat hij na zijn dood in de chimp-hemel onbeperkt bananen zal krijgen. Alleen mensen overtuig je daarmee. Dat geloof in een verhaal is de basis voor álle grootschalige menselijke samenwerking. Het is veel breder dan religie. Daarom leg ik in mijn boek de nadruk op de economie en niet op de religie.’

Wat Harari zich niet afvroeg, en auteur van het boek De Cirkel Dave Eggers wel, is: stel je een wereld voor waarin misdaad en ziekten in de kiem worden gesmoord voordat ze zichtbaar worden, waarin de overheid volledig transparant is, waarin alle kennis wordt gedeeld en beschikbaar is; een wereld in de nabije toekomst waarin deze zaken vanzelfsprekend zijn geworden, door toedoen van het machtigste bedrijf ter wereld, De Cirkel, een mix van Google, Facebook en Twitter; Siliconvalley. Er is echter een bezwaar: alles, maar dan ook echt alles, wordt geregistreerd en opgeslagen in de cloud en is beschikbaar voor iedereen die een Cirkelaccount heeft. Privacy is diefstal, ‘sharing is caring’. [4]

Hoofdstuk 5 van Harriri’s Sapiens draagt de provocerende titel: ‘De grootste zwendel in de geschiedenis’. Dan gaat het over de agrarische revolutie. Dat is een interpretatie van het Kaïn en Abelverhaal (Abel, de jager verzamelaar en Kaïn, de agrariër). In de eerste dertien zinnen verheerlijkt Harari de paradijselijke staat van de jagers/verzamelaars: ‘Dit alles veranderde zo’n tienduizend jaar geleden, toen sapiens bijna al hun tijd en energie begonnen te besteden aan het manipuleren van een paar dier- en plantsoorten.’

Dat kwam mij bekend voor, de gedachte herkende ik uit net zo’n bestseller: Ismael van Daniel Quinn. Een geestelijke zoektocht die begint met de heerlijke zinnen: ‘Leraar zoekt leerling. Moet oprecht verlangen koesteren de wereld te redden. Gelieve persoonlijk te reageren’- zo luidt de advertentie waar de hoofdpersoon uit ons verhaal op afgaat.’ Maar Quinn reikte een overlevingsstrategie aan:

Met Homo Sapiens wilde Harari ons laten zien waar we vandaan komen. Met Homo Deus wil hij laten zien waar we naartoe gaan. De dromen en nachtmerries van de toekomst. Oorlog? Achterhaald! Eerder dood je jezelf dan dat je wordt gedood in oorlog. Hongersnood? Verdwijnt! Eerder word je zwaarlijvig dan vel over been. Dood is slechts een technisch probleem. Gelijkheid en broederschap zijn uit, im-/amoraliteit is in. Ethiek is uit. Algoritmen zijn in.

Wordt de Homo Deus een supermens? Of wordt het een mens die dicht bij God wil zijn? Worden wij sterke, extreem lang levende, hyperintelligente persoonlijke computers die er uitzien als octopusmensen die met de zuignapjes van hun acht armen en drie harten zijn verbonden aan de krachtigste computers en andere datasystemen van de wereld, of bereiken wij de annihilatie van  ons ego in het Superego?

Harari’s invalshoek: ‘Welke kant de geschiedenis op gaat hangt in wezen af van je uitkijkpunt. Als we de geschiedenis bekijken vanuit het spreekwoordelijke vogelperspectief, dat ontwikkelingen in termen van decennia of eeuwen bekijkt, valt moeilijk te zeggen of de geschiedenis naar eenheid neigt of naar diversiteit. Maar om lange termijnprocessen te begrijpen is het vogelperspectief te bijziend. We kunnen beter kijken vanuit het standpunt van een spionagesatelliet die millennia terugkijkt in plaats van eeuwen. Vanuit zo’n standpunt wordt het glashelder dat de geschiedenis genadeloos op eenheid afstevent. De afsplitsingen binnen het christendom en de ineenstorting van het Mongolische rijk zijn hoogstens verkeersdrempels op de snelweg van de geschiedenis.’ [7]

Hoewel je de Chinese Muur vanuit zo’n satelliet kan zien en ook de iets meer dan zes eeuwen Osmaans Imperium, ziet hij die niet vanuit zijn uitkijkpunt. Hij beticht het Osmaanse Rijk van classificatie van de maatschappij door middel van religie, [8] terwijl dat met zijn ‘millet-systeem’ een van de weinige historische tegenargumenten voor zijn mondiale imperium biedt. [9]

Het bevrijdende van Harari’s rekenkundig materialisme is natuurlijk de im- of amoraliteit van het algoritme. We hoeven niet meer over goed of kwaad te denken. We doen wat we nou eenmaal niet anders kunnen dan doen. Net als op elk ander beweginkje van materie in het universum hebben we geen enkele invloed op een systematisch stelsel voor het uitvoeren van berekenbare bewegingen en/of de volgorde van de uitvoering daarvan. Logisch algoritme staat ook voor een strikt technische redeneermethode die geen menselijke intuïtie vereist. Pikant detail is dat het woord Algoritme is afgeleid van Alkhuwarizmi – de man van Khuwârizm, dat nu in Chiva in Oezbekistan ligt, en de bijnaam van de moslimwiskundige Mohammed ibn Moesa. [10]

Misschien wil Harari de Deus van de Sapiens redden. Met de Sapiens en de Deus reikt hij twee mensbeelden aan. Sapiens: ‘Ik ben een individu, dat wil zeggen dat ik een ondeelbare essentie heb die niet kan worden opgesplitst in delen of subsystemen. Er zitten weliswaar allerlei lagen om deze innerlijke kern heen, maar als ik de moeite neem  om die externe schillen eraf te pellen, vind ik diep in mijn binnenste een heldere, eenduidige innerlijke stem, die mijn authentieke zelf is. Mijn authentieke zelf is volkomen vrij.

Uit de eerste twee aannames volgt dat ik dingen over mezelf kan weten die niemand anders te weten kan komen. Ik ben namelijk de enige die toegang heeft tot mijn innerlijke, vrije ruimte en alleen ik kan de stem van mijn authentieke zelf horen. Daarom kent het liberalisme het individu zoveel gezag toe. Ik kan anderen geen keuzes voor mij laten maken, want niemand anders kan weten wie ik precies ben, wat ik voel en wat ik wil. Daarom heeft de kiezer altijd gelijk, daarom is de klant koning en daarom is schoonheid een kwestie van smaak.’ [11]

Deus spreekt deze aannames echter alle drie tegen: ‘Organismen zijn algoritmen en mensen zijn geen individuen, maar ‘dividuen’. Een extern algoritme kan mij in theorie dus veel beter kennen dan ik mezelf ooit zal kennen.’

Sapiens sputtert tegen: ‘We kunnen atomen splitsen, menselijke cellen kweken in varkens en sterrenstelsels ontdekken, maar het brengt ons geen stap dichter bij het enigma des levens. Zelfs het slimste algoritme kan hier geen antwoord op geven.’ Het is zoals de scène uit de sciencefiction klassieker A Hitchhiker’s Guide to the Galaxy waarin aan de computer Deep Thought wordt gevraagd naar het ‘antwoord op de ultieme vraag over het Leven, het Universum en Alles’. Na 7,5 miljoen jaar rekenen komt Deep Thought met een antwoord: ‘42’. [12]

Een extern algoritme is een cultureel voortbrengsel en alle culturele voortbrengselen zijn ficties, ook die van Harari, want die schrijft net als Oswald Spengler en Samuel Butler cultboeken met een visie. [13] Als zo’n cultboek als waarschuwing is bedoeld, vraag ik me af waarom er geen aanklacht wordt ingediend tegen onze ware relatie tot de algoritmische toekomst: militair slachtveld van het consumentisme.

De wetenschap heeft zich los gemaakt uit haar zogenaamde neutraliteit van onderzoek en is ingekap­seld in het machtscomplex. De wetenschap (…) zal een tiran­nie baren, die de ket­ter­processen overtreft. [14] Door de Homo Deus van zijn vrije wil te ontdoen, algoritme als hij is, kan hij er niet voor kiezen de wereld te ontdoen van zijn onafwendbare chronologie en terug te keren naar cyclisch denken.

Samuel Butler schreef Erewhon (omkering van ‘nowhere’), waarin de schaapherder Higgs de wereld gaat verkennen. Hij komt op zijn reis in Erewhon terecht, waar elke vorm van techniek is verboden. Higgs horloge wordt onmiddellijk geconfisqueerd en naar het museum van Voorbije Verschrikkingen gebracht waar dat soort onnut tuig ligt.

Omdat er een boek was geschreven waarin de schrijver in machines een vorm van bewustzijn vermoedde, zij werkten foutloos en ontwikkelden zich, smeerden zichzelf en zouden zichzelf gaan repareren en voortplanten. Voordat dat gebeurde werden alle machines ontmanteld. Dertig jaar later bezoekt Higgs Erewhon opnieuw en ziet dat er overal weer machines staan. De machines hadden zich zover ontwikkeld dat de clerus ze tot nieuwe, door God geschapen diersoort had verheven. [15] Zo blij zijn geestelijk leiders meestal als ze mogen meedoen met de vooruitgang.

Hebben wij een gloednieuw pakket aan religieuze geloofsopvattingen en politieke instituties nodig? [16] Je kunt in de 21^e eeuw niets schrijven of er zit ergens op de wereld, iemand in z’n zolderkamertje, hetzelfde of het antwoord op jouw vraag te schrijven. Zo denk ik dat Philipp Blom met een scheef oogje naar de boeken van Harari kijkt. [17]

Een nieuwe held op het gebied van ‘alles begrijpen door alles te aan- en beschouwen’, is Astrofysicus Neil de Grasse Tyson, die ik geboeid volg nadat hij de vraag: ‘Wat is de schoonheid van de bewijs voerende wetenschap?’, zonder een moment te aarzelen beantwoordde met: ‘E=Mc².’ De relativiteitstheorie. [18] Energie en Massa zijn gelijk aan elkaar. De subvraag was natuurlijk: wat is daar de schoonheid van? ‘De eenvoud’, antwoordde hij. Eenvoud is immers het kenmerk van het ware.

Neil deGrasse Tyson vervolgt op dichterlijke toon: ‘Wij zijn stukjes van dit universum. Het universum is in ons. We zijn de stof waarvan de sterren zijn gemaakt. Dit verbindt ons op een met niets te vergelijken manier met het universum. Wij kunnen de weg traceren die de atomen, moleculen, neutronen, in onze lichamen hebben afgelegd vanaf de smeltkroezen in de centra van de sterren. Zolang die sterren leven, produceren zij deze elementen en verspreiden die over de melkwegstelsels, waar zij gaswolken vormen en opnieuw de elementen voortbrengen van de organische stoffen van het menselijk lichaam, waarvan zij eerst nog planeten en sterren maken. Het is die eenvoud van het heelal die ons tot dichters maakt. Wanneer wij de allermooiste gedichten lezen wordt aan ons schoonheid geopenbaard die van zo’n eenvoud is… omdat we die dagelijks als een vanzelfsprekendheid aanvaarden.’ [19] In zijn radio en tv programma’s praat hij met popartiesten en andere gelovigen en zelfs met God, over het ‘al’. [20]

Rumi geeft in de dertiende eeuw ook zo’n aanzet voor ‘unificatie-ervaring’. Hij zegt: ‘Wijsheid vormt het bewijs van profeetschap, dat inzicht verschaft in het mysterie van Gods bestaan en Zijn kwaliteiten, over het algemeen voorbehouden aan de gnostici. Het verklaart het bestuur van de Barmhartige over een uit damp ontstane sferische kosmos, [21] die zal terugkeren tot een verlichte parel die het universum bevat. Deze regeert over de dampige, bolvormige sfeer, zoals het intellect op het uit stof geschapen lichaam en haar uiterlijke en innerlijke zintuigen regeert. Zo kunnen we de materiële kosmos vergelijken met de kosmos van de geest. Ook hierin bevinden zich sterren en lichten, waaien zoete en frisse winden en strekken zich gebieden uit waardoorheen rivieren stromen.’ [22]

Maar ja, ‘Hij die daar niet van heeft geproefd, weet niet’.

Mijn magische verwondering zal niet verdwijnen om plaats te maken voor rationele calculatie en onttovering. Harari’s wereldgeschiedenis in millennia geeft ruimte in ons tijd-denken, maar herinnert vooral aan een populair verhaaltje uit de midden-oostelijke joods/islamitische cultuur:

Een man in grote financiële problemen wendde zich tot God en smeekte: ‘O grote God! Voor U is een miljoen jaar slechts een momentje en een miljoen dollar is voor U slechts een centje, geef mij alstublieft een cent. De hemelse stem antwoordde: ‘één moment.’