Muziek en afscheid vormen, zolang als de mensenhuid bestaat, een onafscheidelijk duo, hoewel er natuurlijk het nodige is veranderd. Nauwelijks klinken er nog ‘echte’ zangstemmen of instrumenten tijdens een afscheidsdienst. We luisteren vooral naar wat er uit de boxen komt van een aula of afscheidslocatie. Naar muziek luisteren is een vertrouwd ritueel gebleven. Een uitvaart zonder muziek is een ‘stille uitvaart’. Doorgaans zijn ongeveer twintig van de zestig beschikbare minuten gevuld met muziek.

Het symposium beoogt theorie en praktijk samen te brengen. Hedendaagse keuzes voor uitvaartmuziek worden gekoppeld aan theorieën over hoe wij omgaan met de dood, met onze persoonlijke voorkeuren en hoe wij bepaalde muziekstijlen, zoals bijvoorbeeld de popmuziek, ervaren.

Dood: van tembaar naar kiesbaar

Martin Hoondert, universitair docent aan het Departement Cultuur Studies van Tilburg University, geeft aan dat er in de loop der eeuwen vier basishoudingen ten aanzien van de dood zijn ontstaan die doorklinken in de muziekkeuze van nu. Aanvankelijk was de dood een ‘tembare’, overzichtelijke gebeurtenis. Men sterft in een openbaar toegankelijke ruimte en wordt hierbij geholpen door vaste rituelen en symbolen. Het nog steeds gebruikte Gregoriaanse Requiem verklankt deze houding. Vanaf de veertiende eeuw gaat men nadenken over het eigen leven en de balans opmaken. De dood wordt een weegschaal, zoals bijvoorbeeld te horen is in The Rose van Bette Midler. Vanaf de negentiende eeuw is men liever met de dood van een ander bezig: er worden begraafplaatsen aangelegd en herdenkingsbijeenkomsten georganiseerd. Muziek die bij deze houding past is het Singer Song-liedje Dat ik je mis. Tot aan de jaren negentig van de vorige eeuw is de dood vooral een ongemakkelijke gebeurtenis; een onbedoeld resultaat van een falende medische wetenschap. We weten ons geen raad met de dood, draaien weg, gaan liever het leven vieren en kiezen voor de klanken van Vivaldi’s Vier Jaargetijden. De crematoria die gebouwd zijn in deze tijd weerspiegelen deze houding: het zijn functionele gebouwen waar de mensen het liefst zo kort mogelijk zijn.

De laatste decennia is de dood weer bespreekbaar geworden en zijn we misschien weer terug bij de onze basishouding ten aanzien van de dood: het is gebeurtenis waarop we grip hebben. Dit mede dankzij de opkomst van de ritueelbegeleider. We zien dat de uitvaart steeds meer een persoonlijk, zelf gekozen, spektakel wordt: afscheidsdiensten vinden plaats op bijzondere locaties, er vinden ‘nieuwe’ rituele handelingen plaats, er klinkt persoonlijke muziek en er worden exquise hapjes en drankjes genuttigd.

Persoonlijk, maar niet uniek

Volgens zijn collega Janieke Bruin, promovenda muziek bij uitvaartrituelen, is de muziekkeuze weliswaar persoonlijk maar niet uniek. Veel nabestaanden komen niet verder dan de Begrafenismuziek top 50 van DELA, aldus Bruin. Dit maakt dat we bij verschillende afscheidsdiensten geregeld naar dezelfde nummers luisteren. Bovendien is niet de muzieksmaak van de nabestaanden leidend, maar de al of niet vastgelegde voorkeur van de overledene. Dus hoe persoonlijk is de uitvaart eigenlijk? Bruin geeft de professionals de volgende tips mee:

  • Soms is de muziekkeuze zo persoonlijk dat het voor toehoorders moeilijk te begrijpen is waarom een stuk is gekozen. Tip: licht de muziekkeuze toe, vertel het verhaal erbij.
  • Pas op met de muziek die klinkt als er een fotoserie wordt gepresenteerd. Laat je een lied horen waarbij de tekst een belangrijke functie heeft, dan kan het kijken naar de foto’s van de tekst afleiden.
  • Kijk uit met lastige songteksten. Soms worden liederen/nummers gekozen vanwege het refrein. Maar kijk vooral naar de hele tekst voordat je de keuze maakt.
  • Let op de rituele functie van muziek. In een dienst waar veel vrolijke muziek klink, is ook stilte of rustige muziek welkom, zodat de genodigden ruimte en rust krijgen hun eigen emoties te beleven.

Heavy Metal als troost

Soms klinken er stevig muziekklanken tijdens een afscheidsdienst. De overledene was liefhebber van de muziek van Metallica, een metal-band uit de VS. Wat nu? Als ritueelbegeleider zeg ik: vooral laten klinken die muziek. Maar natuurlijk niet de hele afscheidsdienst lang en wel met het ‘verhaal’ achter deze muziek. Want sommige teksten liegen er niet om: ze gaan over dood en zelfvernietiging. Kies bewust een plaats voor een nummer of een fragment en zorg voor een goede inbedding tussen de andere elementen van de dienst.

Foto-18-04-18-13-44-15
Beeld door: Simone Snakenborg

Arno van der Hoeven, verbonden aan het Departement Media en Communicatie van de Erasmus Universiteit in Rotterdam, licht toe dat, hoewel dit soort muziek als extreem wordt ervaren, de fans er veel steun aan ontlenen. Metal gaat samen met een duidelijke collectiviteit, die kan helpen om mensen zich verbonden te voelen met groepsgenoten.

Popmuziek neemt volgens Van der Hoeven een belangrijke plaats in bij uitvaarten. De muziek hoort bij de persoonlijke identiteit en kan een uitlaatklep zijn of steun bieden. Juist omdat pop zo dicht bij de identiteitsbeleving ligt, zijn de voor- en afkeuren voor/van nummers echter sterk. Wat de een prachtig vindt, geeft de ander kromme temen. Belangrijk om hiermee rekening te houden bij de keuze van uitvaartmuziek.

Luizterverhaal

Een prachtig voorbeeld van hoe afscheid en muziek kunnen worden geïntegreerd is het Luizterverhaal, een mengeling van gesproken tekst- en live gezongen liedfragmenten. ‘Luizterverhalen’ worden verteld tijdens een afscheid of andere bijzondere levensmomenten.

Gat tussen theorie en praktijk

Theorie en praktijk liggen soms ver uit elkaar. Soms mist de praktijk de kritische houding vanuit de theorie en soms mist de theorie de aansluiting met de praktijk. Dit blijkt vooral uit de discussie rond de vier stellingen die in het tweede gedeelte van het symposium worden neergelegd.

Gino Houtzager, directeur van twee crematoria van Yarden, laat de special effects zien die binnen zijn panden worden ingezet ter ondersteuning van de muziek. Een wapperende vlag achter de kist, kunstige effecten met kaarslicht en podiumlicht. Er is veel mogelijk in zijn ‘Yardenhuizen’. Zijn stelling is daarom: alle uitvaartverzorgers en overige professionals die een afscheidsdienst begeleiden moeten op consultatie bij het crematorium. Misschien vanwege de bijzondere mogelijkheden van de ‘Yardenhuizen’, is dat een goed idee. Maar de professionals geven unaniem aan dat ze dit al doen. Bovendien zijn er grote verschillen tussen crematoria in hun kennis en faciliteiten van audiovisuele communicatie.

Diana Filippo, hoofd van de Zuiderbegraafplaats in Rotterdam – de locatie waar we te gast zijn – stelt dat de muziekkeuze best wat meer uitgesproken mag zijn. Niet alleen de ingetogen clichés werken. Op de begraafplaats mag het best knallen! Natuurlijk mag dat, aldus de professionals. Alleen doseer de effecten, biedt ook momenten van stilte of rust aan tijdens een afscheids- of herdenkingsdienst.

De derde stelling komt van Martin Hoondert. De muziekkeuze van overledene mag niet doorslaggevend zijn bij de keuze voor de muziek die klinkt. De professionals nuanceren zijn stelling. In de praktijk gaat het vaak om hooguit een aantal ‘verzoeknummers’ van de overledene en is er doorgaans veel ruimte voor de voorkeuren van de nabestaanden of, indien gewenst, voor een live optreden. Wel is een goede coaching in de voorbereiding belangrijk. Het gaat erom bij iedere dienst een evenwichtige combinatie van alle wensen en voorkeuren te realiseren.

Janieke Bruin eindigt het symposium ten slotte met haar stelling. We moeten samen zingen tijdens de afscheidsdienst. Ter onderbouwing zingen we met ons allen een persoonlijke afscheidslied op de melodie van ‘Altijd is Kortjakje ziek’. De meningen zijn verdeeld. Hoezo moet dat? En is een kinderlied dan wel zo’n goed idee? Samen zingen schept wel een band, hierover zijn de professionals het eens. Al zingt niet iedereen mee en wordt er mee geneuried of alleen geluisterd, een meezinglied kan zeker een functie hebben.

Uitvaartmuziek kiezen is als componeren

Het geheel van de muziek dat klinkt tijdens een afscheidsdienst omschrijf ik vanuit mijn eigen praktijk als een soort van compositie, met een begin, een hoogtepunt en een eind. De verschillende voorkeuren en wensen mogen klinken, gedoseerd en afgestemd op elkaar. Met ruimte voor rust en ook stilte voor de eigen gedachten en emoties van de nabestaanden en overige genodigden. Bij de afscheidsdiensten die ik begeleid is veel mogelijk. Samen met de familie zoek ik naar muziek bij hen past. Ik maak de mensen ‘wakker’ zodat ze gaan nadenken over muziek die voor hen wezenlijk is. Wat ik vervolgens doe, is benoemen welk effect de gekozen muziek kan hebben op het moment van de dienst. Af en toe klinkt er een cliché, maar altijd is het muziek die raakt. Meer over dit onderwerp is te lezen in mijn blog voor RememberMe.nl.

Simone Snakenborg

Simone Snakenborg

Ritueelbegeleider

Simone Snakenborg (1969) is medeoprichter en vicevoorzitter van de onafhankelijke geloofsgemeenschap Ekklesia Tilburg en ritueelbegeleider.
Profiel-pagina
Al 3 reacties — praat mee.