Ondanks waarschuwingen van de Club van Rome (1972) en bijvoorbeeld de econoom Bob Goudzwaard, die grenzen aan deze groei hebben bepleit, is de technische ontwikkeling op allerlei gebieden doorgegaan met als gevolg dat de genoemde problemen nu niet meer met de tot nu toe gebruikelijke technologische actie-reactie maatregelen zijn op te lossen, maar een fundamentele verandering van denken vereisen (Einstein).
De Russische schrijver Tolstoj (1828-1910) zag deze bedreigingen tijdens zijn leven zich al voltrekken. Milieuvervuiling door industrialisatie, morele achteruitgang door de trek naar en vestiging in de steden, dreigende revoluties, een wereldwijde wapenwedloop en grote armoede van de bevolking waren toen de belangrijkste thema’s. Hij formuleerde daarover rond 1900 zijn visie, die in onze tijd van een opvallend profetisch gehalte blijkt te zijn: Als met alle wetenschappelijke en technologische verworvenheden de morele ontwikkeling van de mens achterblijft, dan is dat de grootste bedreiging voor de mensheid.
Het doden van medemensen is zeer beangstigend. Veel wetenschappelijk en technisch vernuft en enorme sommen belastinggeld worden gestopt in de ontwikkeling en productie van geavanceerde wapensystemen, die overheden zeggen nodig te hebben voor het garanderen van vrede, vrijheid en veiligheid. Maar het tegendeel wordt bereikt, want wapens hebben slechts één functie: namelijk angst, dood en verderf zaaien. Ook afschrikking maakt niet veiliger maar, zoals het woord al zegt, ze bevordert juist angst. Wederzijdse afschrikking heeft een niet te stoppen wapenwedloop tot gevolg. Van afschrikking kunnen mensen niet leven, ze kunnen er niet in wonen en ze kunnen er ook niet op vertrouwen. Investeren in een oorlogseconomie gaat altijd ten koste van zaken waar mensen wel behoefte aan hebben zoals verantwoorde voedselproductie, zorg en huisvesting en een schone en veilige omgeving. Investeren in afschrikking is diefstal van belastinggelden ofwel: ‘weggegooid geld vanwege angst voor geweld.’
Net zoals in bepaalde godsdiensten angst voor de hel is misbruikt als verdienmodel, is dat nu het geval met de machtige wapenindustrie en hun pleitbezorgers zoals overheden en defensiespecialisten. Bijna alle godsdiensten hebben vredesactivisten gekend die een moreel uitgangspunt kozen. Mensen als Mozes, Confucius, Lao Tse, Boeddha, Jezus, Franciscus, Erasmus, Spinoza, Tolstoj, Gandhi en anderen hebben de krankzinnigheid van oorlog benadrukt en “Gij zult niet doden” als morele goddelijke wet gepropageerd. Omdat geweld tegen de wet van God en de leer van Jezus ingaat, moeten we de tekst van Paulus over ‘een overheid die het zwaard niet tevergeefs draagt’ kritisch bezien. Zelfs als we het zwaard zien als een symbool van het recht, moeten we bedenken dat ook rechtspraak gebaseerd is op geweld.
De schrijver Tolstoj heeft aan die wet een praktisch vervolg gegeven. Zijn visie op de morele ontwikkeling van de mens was religieus gefundeerd door de universele ‘gulden regel’ die luidt: ‘behandel een ander zoals je zelf behandeld wilt worden.’ De Bergrede van Jezus was zijn basisdocument voor concrete morele stappen, die elk mens kan zetten om bij te dragen aan wereldvrede. In zijn boek Wat ik geloof werkt hij dat uit tot zes leefregels: 1. Niet boos worden en geen boosheid uitlokken. 2. Geen overspel plegen. 3. Niet oordelen of veroordelen. 4. Nooit een eed zweren. 5. Geen geweld met geweld beantwoorden en 6. Geen wij-zij-denken dus geen nationalisme.
Deze leefregels vormen een vredesproject voor alle mensen en zeker voor hun volksvertegenwoordigers. Men kan deze leefregels beschouwen als een aanzet tot morele herbewapening. Internalisering van deze leerregels sluiten legers en oorlogen al uit. Alle onderwijs in de wereld zou deze leefregels als morele basis moeten onderschrijven en praktiseren. De recente geschiedenis heeft de mensheid geleerd dat het opleggen van vrede van bovenaf door machthebbers, door de Volkenbond, NAVO, Verenigde Naties niet werkt. Ze hebben slechts tot kostbare bureaucratie geleid en hebben oorlogen niet kunnen voorkomen. Veel ontwikkelingshulp is verdwenen in de zakken van dictators, die er in onze zogeheten ‘beschaafde landen’ wapens van hebben gekocht, waarmee ze hun eigen volk onderdrukken.
Een krachtige vredesbeweging van onderop is kansrijker en zal kunnen leiden tot de weigering van jonge mensen om in militaire dienst te gaan. Bij dienstplicht word je namelijk geleerd om bereid te zijn een medemens te doden en om zelf gedood te worden. Wat dat met een mens doet word je niet verteld.
In zijn Laatste rede aan de mensheid stelt Tolstoj daarom voor om alle legers op te heffen. Wat een geweldig voorstel, waardoor belastinggeld niet meer voor moordwapens, maar voor educatie, zorg en voedsel, milieu en ontwikkelingshulp vrij had kunnen komen en een stap was gezet naar dat koninkrijk Gods van vrede, liefde en gerechtigheid, waar de mensheid naar snakt.
