Lange tijd behoorde ze tot de beweging van de ‘new atheists’, met als bekende voorvechter de bioloog Richard Dawkins. Zijn boek God als misvatting werd ook in ons land een bestseller. Samen met hem trok Hirsi Ali fel van leer tegen niet alleen de politieke islam, maar ook het christendom – iets waarvan ze nu spijt heeft.
Nederigheid
Aarzelend, in zichzelf zoekend, vertelt Hirsi Ali even eenvoudig als overtuigend over haar christelijke ontwaken. Na lange jaren met angsten en depressie te hebben geworsteld, ‘kwam ik in een situatie waarin ik niets meer te verliezen had, ik bad en bad wanhopig. Dat werd voor mij een keerpunt. En wat daarna gebeurde, is een wonder op zich. Ik voel me verbonden met iets wat hoger en groter is dan ik, ik heb mijn levenslust terug. Dat vervult me met nederigheid… het is heel persoonlijk, heel moeilijk uit te leggen.’
Richard Dawkins heeft geen last van nederigheid. En ook niet van spirituele ervaringen die ‘heel persoonlijk’ zijn. Hij denkt in algemeen geldende natuurwetten. Pontificaal noemt hij alle religie ‘nonsens’. Ook meent hij heel precies te weten wie wel en wie niet een christen is. Van hem moet Hirsi Ali letterlijk geloven dat Jezus geboren werd uit een maagd en voor onze zonden gekruisigd moest worden. Zaken die hij zelf ‘theological bullshit’ vindt.
Al langer verbaas ik me over Dawkins’ simplistische denken over religie. In de eeuwenoude kerkelijke traditie is de letterlijke benadering slechts een van verschillende manieren waarop je de Schrift kunt lezen, en niet eens de belangrijkste. Wel kan zijn kritiek mensen aanmoedigen om de stap te zetten uit een fundamentalistische wijze van geloven waarin ze vastgelopen zijn.
In antwoord op Dawkins blijft Hirsi Ali bij zichzelf en laat zich niet meetrekken in een theologische discussie. Ze gunt hem zijn rationele wijze van denken, maar ‘dat is een ander niveau’. Terecht opgemerkt. De grote levensvragen worden niet in een laboratorium opgelost. In het geloof, evenals in kunst en muziek, gaat het om een andere wijze van kennen. Ze noemt als voorbeeld de druppelschilderijen van Jackson Pollock. Rationeel beschouwd, zegt Hirsi Ali, kan mijn kind van zes jaar zoiets ook maken. Toch heeft ze mensen gezien die bij die schilderijen tranen in de ogen kregen. Zo ook is geloof niet rationeel te beredeneren. ‘Wat ik ervaar is dat het christendom draait om liefde. Dat is wat Christus leert’.
Twee niveaus
Luisterend naar het debat, bedacht ik: verstand en liefde vertegenwoordigen twee verschillende niveaus, die bij elkaar horen. Zo vermoed ik dat Dawkins’ passie voor rationeel denken niet zonder liefde is. En Hirsi Ali geeft er blijk van dat ze met haar scherpe verstand in korte tijd al aardig wat kennis van het christendom heeft opgedaan. Alleen aan aartsvader Abraham is ze nog niet toegekomen, bekent ze. Het deed me even denken aan iemand die bij een roman altijd aan het einde begint – zo is zij in de bijbel bij het Nieuwe Testament begonnen.
Hopelijk kan de kritische kijk van Dawkins haar helpen om het christendom niet te gaan gebruiken als een ideologie, een stok om de politieke islam mee te slaan (tijdens het gesprek vreesde ik daar af en toe voor). Anderzijds zou wat Hirsi Ali overkwam haar vriend nieuwsgierig kunnen maken naar de zang van de goddelijke troubadour in het diepste wezen van de dingen.
De liefde weet heel zeker dat God er is. Het verstand (feitelijk gehoorzamend aan het bijbelse beeldverbod) ontkent alle vaste voorstellingen van God. Zoals: hij is almachtig, hij zet zijn zoon zonder sperma op de wereld, hij eist het offer van diens leven om onze zonden te verzoenen, hij wil dat de ‘joods-christelijke cultuur’ verdedigd wordt.
De middeleeuwse monnik Willem van Saint-Thierry spreekt van twee ogen die we nodig hebben om God te kennen: het verstand (de rede) en de liefde (minne). ‘Als ze samenwerken vermogen ze heel veel, want dan vormen ze één blik. Rede kan God niet zien, tenzij in wat hij niet is, Minne rust niet tenzij in wat hij is.’
Als Ayaan Hirsi Ali gelovig wil zijn moet ze dat maar doen. Wie ben ik immers om haar dat te verbieden? Ik ben evenwel overtuigd dat Dawkins, Hitchens, Dennett e.a. het bij het rechte eind hebben. (En mijn atheïsme dateert van lang voordat ik het werk van deze mensen leerde kennen.) Ik acht het mogelijk dat mensen gelukkig zijn met hun geloof maar ’twee geloven op een kussen, daar slaapt de duivel tussen’ is een uitdrukking die ook globaal opgaat wanneer men de eeuwige conflicten ziet tussen aanhangers van de ene dan wel van de andere overtuiging. Ik heb geen weet of er zoiets bestaat als een cijfer betreffende het jaarlijkse aantal doden wereldwijd die het resultaat zijn van godsdienstige conflicten. Maar ze zijn zeker niet op de vingers van een hand te tellen……