Geweldloos verzet is succesvol omdat het regimes op manieren treft waarop ze moeilijk kunnen reageren. Door middel van stakingen, boycots, burgerlijke ongehoorzaamheid en publieke solidariteit kunnen onderdrukkers worden verzwakt, internationale steun gemobiliseerd en morele druk opgebouwd. Het voorkomt dat onderdrukkers gewapend geweld kunnen rechtvaardigen en legt hun morele en structurele zwakheden bloot. Er zijn in grote lijnen vier belangrijke factoren die verklaren waarom vreedzaam verzet zo effectief kan zijn.
Ten eerste ontneemt geweldloos verzet de onderdrukker zijn macht. De macht van een onderdrukkend regime of bezettende macht is namelijk afhankelijk van de medewerking van de bevolking. Wanneer burgers weigeren samen te werken – bijvoorbeeld door stakingen, boycots of non-coöperatie – raakt het regime in de problemen.
Dit gebeurde in Polen (1980-1990), waar de vakbond Solidariteit massale stakingen organiseerde die de communistische autoriteiten verzwakten en uiteindelijk leidden tot de eerste vrije verkiezingen.
Ook in Noorwegen (1942) bleek dit mechanisme effectief. Toen Noorse leraren weigerden de nazi-ideologie in het onderwijs op te nemen, probeerde het bezettingsregime hen onder druk te zetten met arrestaties. Maar de massale volharding van de leraren maakte het onmogelijk om de maatregel door te zetten, waardoor de nazi’s hun plannen moesten opgeven.
Moeilijk te onderdrukken
De Franse historicus Jacques Sémelin heeft aangetoond hoe machteloos nazi-Duitsland in veel bezette landen stond tegenover geweldloze weerstand. Terwijl ze partizanen en gewapend verzet met brute repressie bestreden, waren ze veel minder goed in staat om om te gaan met vreedzaam verzet. Non-coöperatie, stakingen en solidariteitsacties bleken moeilijker te onderdrukken, omdat ze geen directe aanleiding boden voor gewelddadige vergelding zonder politieke gevolgen.
Een tweede reden waar om geweldloos verzet werkt, is dat het zorgt voor internationale steun. Vreedzaam verzet maakt het voor de internationale gemeenschap gemakkelijker om steun te verlenen. Een regering die vreedzaam protest onderdrukt met brute repressie, verliest haar legitimiteit. Dit gebeurde bijvoorbeeld in Zuid-Afrika, waar de internationale gemeenschap het apartheidsregime steeds meer begon te isoleren. De geweldloze strijd tegen apartheid, met leiders als Nelson Mandela, werd uiteindelijk versterkt door internationale sancties en boycots, wat bijdroeg aan de val van het regime in 1990.
Een vergelijkbaar effect zag men in de Baltische Staten (1988-1991), waar een geweldloos protest – bekend als de Zingende Revolutie – de wereld toonde hoe Esten, Letten en Litouwers hun onafhankelijkheid opeisten zonder wapens. De vreedzame methoden maakten het voor de Sovjet-Unie moeilijk om hardhandig in te grijpen zonder internationaal aanzien te verliezen.
Doorbreken van geweldsspiraal
Een derde reden voor succes is dat geweldloos verzet de spiraal van geweld doorbreekt. Gewapend verzet leidt vaak tot brute repressie en escaleert conflicten, terwijl geweldloos verzet de mogelijkheid biedt om de situatie op een andere manier te beïnvloeden. De Britse historicus Liddell Hart, die na de oorlog Duitse generaals interviewde, bevestigde de conclusies van Sémelin. Duitse generaals gaven toe dat ze niet wisten hoe ze geweldloos verzet moesten bestrijden, omdat hun opleiding was gericht op gewapende confrontatie. Subtiele en heimelijke verzetsacties brachten hen uit evenwicht, terwijl ze opgelucht waren als het verzet overstapte op gewapende strijd. Dit bood hen immers de gelegenheid om repressie hardhandig in te zetten.
In Berlijn (1943) organiseerden ‘Arische’ vrouwen een vreedzaam protest buiten de gevangenis waar hun joodse echtgenoten werden vastgehouden. De nazi’s konden deze vrouwen moeilijk met geweld aanpakken zonder verzet uit de Duitse samenleving op te wekken. Uiteindelijk moesten ze toegeven en werden de gevangenen vrijgelaten.
Tot slot is de vierde reden voor de effectiviteit van geweldloos verzet het feit dat het bevolkingsgroepen breed mobiliseert omdat iedereen – ongeacht leeftijd, geslacht of achtergrond – kan bijdragen aan de strijd. Terwijl gewapende strijd vaak beperkt is tot een kleine groep strijders, kan vreedzaam verzet een hele samenleving mobiliseren. Dit gebeurde bijvoorbeeld in Denemarken (1943), waar niet alleen het georganiseerde verzet, maar ook gewone burgers, vissers en kerkelijke leiders samenwerkten om joden naar het veilige Zweden te brengen.
In Argentinië (1977-1982) speelden vrouwen een cruciale rol in geweldloos verzet. De Moeders van de Plaza de Mayo hielden wekelijkse stille wakes om aandacht te vragen voor hun verdwenen kinderen, slachtoffers van de militaire dictatuur. Door hun volharding brachten ze internationale aandacht naar de misstanden in Argentinië, wat bijdroeg aan de val van het regime en de overgang naar democratie.
Relevanter dan ooit
Recentere voorbeelden laten zien dat geweldloos verzet nog steeds een krachtig instrument is. In Tunesië (2010-2014) leidde vreedzaam protest tot het aftreden van dictator Ben Ali en de eerste democratische verkiezingen in de Arabische wereld. In Servië (2000) bracht wekenlang vreedzaam protest dictator Slobodan Milošević ten val.
Zelfs in oorlogsgebieden blijft geweldloos verzet een rol spelen. In Oekraïne zetten vredesgroepen zich in voor hulpverlening en onderwijs voor ontheemde kinderen, ondanks de oorlogsomstandigheden. Jan de Volder van de Sant’Egidio-gemeenschap benadrukt dat geweldloze weerstand een essentieel instrument blijft, zelfs te midden van gewapende conflicten.
Geweldloos verzet heeft keer op keer bewezen een krachtig en effectief middel te zijn. Het ondermijnt regimes door hen hun macht te ontnemen, mobiliseert brede lagen van de bevolking en wint internationale steun. Het vermijdt de destructieve gevolgen van gewapende strijd en biedt een vreedzaam alternatief voor verandering.
De geschiedenis laat zien dat geweldloze methoden hebben bijgedragen aan de val van dictaturen, de bescherming van kwetsbare groepen en het realiseren van politieke hervormingen. In een wereld vol oorlog, conflicten en onderdrukking is de boodschap van geweldloos relevanter dan ooit: echte macht komt niet voort uit wapens, maar uit de collectieve vastberadenheid van mensen die weigeren toe te geven aan onrecht.
Geweldloos verzet is geen gemakkelijke weg, maar het is wel de meest duurzame en rechtvaardige.
Wist je dat…
– geweldloze campagnes twee keer zo effectief blijken te zijn als gewapende opstanden bij het bereiken van hun doelen.
– 53 procent van de geweldloze campagnes succesvol was, tegenover slechts 26% van de gewelddadige opstanden.
– geweldloze bewegingen gemiddeld drie keer zoveel mensen mobiliseren als gewapende opstanden, wat hun kans op succes aanzienlijk vergroot.
– geweldloos verzet niet alleen tot regime-veranderingen leidt, maar ook tot langduriger democratische hervormingen.
– onderzoek van Chenoweth uitwijst uit dat een beweging minstens 3,5 procent van de bevolking moet mobiliseren om succesvol te zijn. Dit lijkt een klein percentage, maar in landen met miljoenen inwoners betekent het een enorme massa aan demonstranten, stakingen en burgerlijke ongehoorzaamheid.
Bron: Chenoweth, E. & Stephan, M.J., ‘Why Civil Resistance Works: The Strategic Logic of Nonviolent Resistance’, New York: Columbia University Press 2011.
Dit artikel is afkomstig uit Vredesspiraal, ledenblad van vereniging Kerk en Vrede.
Een kanttekening wat Mandela betreft. Hij was de oprichter van de militaire taak van het ANC, de Umkhonto we Sizwe. Men was na het bloedbad in Shapesville in 1960 juist tot de conclusie gekomen dat geweldloos verzet niet meer voldoet. Het ANC was niet geweldloos.