Ook op Nieuw Wij viel het me op dat er zelden constructief over de levensbeschouwing ‘atheïsme’ wordt geschreven, zoals ook trouwens geldt voor het humanisme. De ene atheïst is de andere niet, een omschrijving van deze levensbeschouwing of de principes ervan zijn niet te geven. Daarom schrijf ik een persoonlijk verhaal.
God in Nederland
Ruim een jaar geleden verscheen het onderzoeksrapport God in Nederland‘. Hieruit bleek dat ruim twee derde van de Nederlanders zegt tot geen enkele kerk te behoren, een behoorlijke stijging ten opzichte van een eerder onderzoek.
Ik wil me deze ruim elf miljoen niet als ‘soortgenoten’ toe-eigenen maar verbaasde me er wel over dat christenen dat wel deden: eigenlijk was een groot deel ervan wel religieus of minstens ‘ietsist’, echte ‘seculieren’ vormden nog altijd een minderheid. Dus, zo was een beetje de stemming onder theologen, het viel nog wel mee met het toenemende atheïsme. Ik vind dat wishful thinking, of nog sterker: jezelf illusies maken.
Een tijd lang noemde ik me geen atheïst, maar agnost, alleen maar omdat dat aardiger klonk.
Ik geloof dat er minstens een paar miljoen echte, dat is niet-religieuze, atheïsten zijn in Nederland. Zoveel ‘nietsisten’ moeten toch ook wel interessant zijn voor theologen, en media zoals Nieuw Wij?
Mijn hele leven heb ik me bewogen op de as tussen het atheïsme en boeddhisme. De ene keer was ik een bijna gelovige (devoot) boeddhist, de andere keer was ik hardcore atheïst. Ik had een soort bipolaire houding ten opzichte van het bestaan, net zoiets als manisch-depressief, maar dan geen stoornis. Een tijd lang noemde ik me geen atheïst, maar agnost, alleen maar omdat dat aardiger klonk. Eigenlijk was ik een niet-weter in het diepst van mijn gedachte, maar tegelijkertijd er van overtuigd dat er niet zoiets als ‘God’ of ‘goddelijke vonk’ bestaat. Nu ben ik overwegend atheïst en het is vanuit die identiteit dat ik me over het atheïsme-bashen verbaas.
Multiple Religious Belonging
Ik heb ook wel gesteld dat ik eigenlijk ook de ‘Multiple Religious Belonging’ beoefen, zoals die populair beschreven is in de glossy MiX. Ik heb de organiserende VU-hoogleraren er de afgelopen jaren een paar keer op gewezen dat atheïsme samen met een religie beoefenen óók een vorm van meervoudigheid is, maar dat heeft in de glossy geen plek gekregen.
Dat brengt me op m’n centrale vraag: waarom worden er geen pogingen gedaan om theïsten (bv christenen, joden, moslims) en atheïsten te verbinden?
Ik zou al snel tevreden zijn wanneer er niet meer minachtend over ‘heidenen’ wordt gesproken. Als er wat minder clichés worden gebruikt zoals dat atheïsten dogmatischer in hun afwijzen van God zijn dan de meeste gelovigen in het geloven in God. En dan maar altijd weer naar die Richard Dawkins wijzen.
Ik merk dat vooral christenen afgeven op atheïsten, moslims nauwelijks. Nu is me natuurlijk bekend dat ook in de Koran negatief over ‘ongelovigen’ wordt gesproken. Ik ben een leek op het gebied van Koranexegese maar heb wel de indruk dat het eerder over ‘anders-gelovigen’ dan over echte atheïsten gaat. Wellicht was het 1.500 jaar (en langer) geleden eenvoudig niet voor te stellen dat iemand een Dawkins-achtig atheïst zou kunnen zijn. En misschien geldt die onvoorstelbaarheid ook nog wel voor de hedendaagse moslim.
Religiestress
Misschien heb ik nog het liefst dat theïsten zoals Frank G. Bosman (zie zijn artikel van 19 mei) niet zo gedachteloos spreken van ‘religiestress’ wanneer een humanist enkele kanttekeningen plaatst bij een religie-gerelateerd politiek thema. Trouwens, Bosman gaf de strekking van het boek van Tom Mikkers, die het woord religiestress introduceerde, verkeerd weer. Mikkers beschrijft een soort stress (theologen zouden eigenlijk geen psychologiserende termen moeten gebruiken) ook ten aanzien van zichzelf. Bosman deed het alleen om seculieren belachelijk te maken.
Atheïsme is niet hetzelfde als het humanisme, zoals in Nederland vormgegeven door het Humanistisch Verbond. Het is hoogstens het broertje ervan, maar de mens staat er niet centraal zoals bij het humanisme. Is atheïsme wel een levensbeschouwing, vragen theïsten dan? Natuurlijk, per definitie: Ik beschouw het leven! Ik houd me met de zin ervan bezig, zij het dat ik toevallig vermoed dat er geen ultieme zin is: de mens is een gebruiksvoorwerp en zonder functiebeschrijving of gebruiksaanwijzing op aarde terechtgekomen (om vervolgens weer te verdwijnen).
Atheïstisch boeddhisme
Over de vraag hoe dat dan te combineren is in een Multiple Religious Belonging tegelijk atheïst én boeddhist zijn, verwijs ik naar de vormen van Westers boeddhisme. Stephen Batchelor heeft dit recent uitgewerkt in zijn boek After Buddhism: Rethinking the Dharma for a Secular Age. Lees bijvoorbeeld zijn kortere artikelen, het degelijke A Secular Buddhism of het uitdagende Am I a Believer?
Batchelor spreekt over het ‘seculier boeddhisme’, maar ik spreek liever van een atheïstisch boeddhisme. In de Nederlandse context heeft ‘seculier’ een dubbelzinnige betekenis heeft, namelijk ook verwijzend naar de scheiding tussen kerk en staat. Het is dus niet het boeddhisme van de Dalai Lama waarin liefdevolheid centraal staat en aardig zijn wordt niet nagestreefd. Het is vooral zoeken naar wat echt is en wat illusies zijn. En hoe ethisch en geëngageerd te leven. Net zoals een atheïst doet, alleen noemt die het misschien anders.
Dat klopt idd Joop, de ongelovigen in de koran bestaan uit polytheisten (door Kramers vertaald als genotengevers, ik hoop nog eens op dit blog van iemand te horen wat dat kan betekenen) en de mensen van het Boek, Joden en Christenen. Dus in die tijd waren er simpelweg geen atheïsten. Dat klopt ook wel met wat ik in primitievere samenlevingen (Afrikaanse landen) meemaakte: iedereen gelooft er in God, atheïsme bestaat er niet! Dat krijg je pas als je een Verlichting of soortgelijks hebt meegemaakt.
Tja, even draadje wegwerken…
Die “genotengevers”, hè.
Echt-genoten, lot-genoten, bond-genoten= delen de echt/het lot/het (ver)bond.
Delen= het grote in kleinere eenheden splitsen.
De gevers geven God dus genoten, of wel metgezellen.
Zo ontstonden hele godenfamilies.
Dank Louise, dus zij die God gezelschap houden zodat hij niet in zijn eentje meer zit? Het oude veelgodendom in stand houden? Zou kunnen, ben benieuwd of er nog iemand anders op reageert. Monotheïsme is uitgevonden door de Joden, de christenen hebben er toch weer een drieenigheid van gemaakt, de moslims zweren ook bij die ene, en waarschuwen ten strengste om te vervallen in dat veelgodendom. Onze voorvaderen de Germanen waren ook polytheisten, net als de oude grieken en romeinen. Ik bespeur een tendens dat we er weer naar terugkeren, zie ook mevrouw Blavatsky’s theosofie.
Dirk, het is niet alleen het christendom dat allerlei “buitenlandse” elementen heeft opgenomen in zijn verhaal. Mensen kwamen met elkaar in contact door de handel, verbleven vaak langere tijd op een pleisterplaats met hun kamelen en vertelden elkaar verhalen in nachtelijke uren.
Egypte wordt ook wel gezien als de bakermat van het monotheïsme. Farao Echnaton ging over van het geloof in de duistere, geheimzinnige Amon naar geloof in de god van het licht, Aton.
Hij werd daardoor gehaat door de machtige priester klasse met zijn tempels, waarin diergoden vereerd werden.
Triaden kwamen in Egypte ook vaak voor: vader, moeder, kind> Osiris-Isis-Horus>verg. Heilige Geest, Maria, Jezus.
Er zong iets rond in de hele atmosfeer in die regionen.
De natuurlijke verschijnselen hingen allemaal samen, begreep men. (Zo jammer, dat dat inzicht in onze tijd bijna geheel ten onder dreigt te gaan door economische belangen en meer stommigheid!!!)
Dat alles moest wel door ÉÉN Opperwezen aangestuurd worden.
Toen zo rond 300 v Chr., Alexander de Grote in Egypte de stad Alexandrië grondvestte, groeide die stad helemáál uit tot een radjetoe van allerlei culturen, die gebruiken van elkaar overnamen.
Wat is een echte atheïst? Het enige wat atheïsten verbindt is – zo is mij jarenlang verzekerd op Freethinker.nl – het niet- geloven in het bestaan van één of meerdere goden. Voor de rest zijn atheïsten even divers als mensen in het het algemeen. Alleen hebben ze misschien gemiddeld genomen een wat hogere opleiding en zijn intelligenter dan gelovigen. Maar daardoor zijn ze misschien ook wat weerbaarder tegen veel negatieve berichtgeving, die hen treft vanuit de media en de samenleving. Vele atheïsten zijn aardige en constructieve mensen, die net als gelovigen veel betekenen voor de samenleving.
Dat wat atheïsten samenbindt kan dus eigenlijk niets anders zijn dan het niet-overtuigd zijn van het bestaan van goden. Of sterker: het overtuigd zijn van het niet-bestaan van goden.
Maar zulk niet-geloof is wel een hele smalle basis. Het blijkt telkens weer, dat dit niet-geloof nog iets anders nodig heeft, een gemeenschappelijke vijand. Daarom wordt er eigenlijk door atheïsten heel vaak over de niet-bestaande God gesproken. En natuurlijk over degenen, die wel in God geloven en daar ook openlijk voor uitkomen.
Persoonlijk ken ik als gelovige best wel veel ongelovigen en atheïsten. Als oud-collega of uit de tijd, dat ik nog actief was op de Atheistenhyve en http://www.freethinker.nl.
Aan de term ‘ongeloof’ wordt veel magisch begrip gehangen, maar in wezen betekent het gewoon dat ‘iets’ niet geloofd wordt. Om een of andere reden zoeken mensen naar een totaaldefinitie van het begrip, maar het is heel simpel. Als ik beweer 3 meter lang te zijn, stuit ik op veel ongeloof. Datzelfde kan ook gebeuren bij geloofwaardigere claims. Zo kan ik ook beweren dat er maar één God is, die het waard is aanbeden te worden. Dat is ook mijn mening, maar die wordt niet door ieder gedeeld. Pas als de term losgekoppeld wordt van de context, onstaat de vraag wat ongeloof inhoudt. In dat geval weet ik het ook niet. De term is afhankelijk van de claim die eraan voorafgaat (of geïmpliceerd wordt). Dat is verder een enkel taalkundige kwestie.
In vertalingen van de Qur’an vind ik termen als ‘infidel’, maar dat is eigenlijk een specifiek christelijk begrip (notabene uit de kruisvaarderstijd). Ironisch genoeg is een moslim volgens de traditionele definitie een infidel bij uitstek. Het is namelijk ontrouw aan de Kerk en haar leer (en islam heiligt dergelijke wetgevende instituten niet). Zo’n vertaling veronderstelt een vergelijkbare behandeling van het onderwerp, maar in de Qur’an zelf vind ik geen enkel vergelijkbaar woord. Daar wordt wel o.a. gesproken over kufr en shirk (en de daaraan afgeleide termen ‘kafirun’ en ‘mushrikun’ voor mensen die zich daarmee bezigen). Kufr komt neer op bedekken van de waarheid en kafirun worden ook omschreven als zij die oordelen op andere basis dan wat Allah geopenbaard heeft. Shirk is in principe afgoderij, polytheïsme en het toekennen van partners aan Allah, en de mushrikeen zijn zij, die zich daaraan schuldig maken. Er is geen algemene definitie van een ‘ongelovige’ in de Qur’an. De zondes die beschreven worden kunnen zowel door moslims als door anderen begaan worden, en zonder berouw daarom handelen mensen daarmee in strijd met islam. Dat het voor zich spreekt, dat sommige groeperingen zich vrij standaard hieraan schuldig maken, maakt nog niet dat zij het onderwerp zijn, maar in dat geval betreft het ook hen.
Pas zag ik een commentaar van een christen, die verontwaardigd was om als ongelovige aangeduid te worden door moslims. Ik weet niet of ze dat van horen zeggen heeft, of dat dat rechtstreeks aan haar geuit is, maar dat is iets wat ik helemaal niet begrijp. Op de vraag “Waarom noemt u zich geen moslim?” zou ze immers hebben uitgelegd wat ze niet gelooft. De constatering dat ze geen moslim is, wordt immers ook door haar onderstreept, wat het onlogisch maakt om beledigd te zijn als een ander die mening deelt.
Dat soort ophef kan ik niet begrijpen. Door van termen als ongelovigen en andersgelovigen een issue op zich te maken wordt voorbijgegaan aan de zaken waar het eigenlijk over gaat.
Dat gezegd hebbende, wat is dan het ongeloof van iemand, die leerstellingen van het boeddhisme hooghoudt? Ik kan niet weerleggen (en vind het zelfs waarschijnlijk) dat Siddharta Gautama een boodschapper van God was, die enkele zaken in het midden liet, die door andere boodschappers wel benadrukt werden. De leer is pas door latere generaties van studenten te schrift gesteld en daar kunnen elementen van de cultuur (en eventueel daarbijbehorende geloven) bij ingeslopen zijn, maar de basis is zonder meer in dezelfde lijn als leerstellingen van de zich Abrahamitisch noemende religies. Er zijn dan ook mensen die zich boeddhistisch èn christen noemen en zelfs enkele boeddhisten die dat voor zichzelf weten te verenigen met islam. Destijds was de leer heel toegankelijk voor religieuzen uit diverse lokale religies, wat van groot belang was voor het succes van de leer. Dat was minder het geval geweest als sommige zaken, die bij andere boodschappers een grote rol speelden, ook een prominente rol hadden gehad, maar de raakvlakken zijn overduidelijk aanwezig waar het de rest betreft. Ik vind zelfs elementen in de leer die in andere termen gesteld als heel specifieke eigenschappen van ‘de grote religies’ worden gezien. Een boeddhistisch atheist lijkt daarmee dus ook te geloven in de wijsheid achter op z’n minst vergelijkbaar te noemen richtlijnen. De elementaire verschillen tussen ons kunnen niet verhullen dat we ook veel geloof delen, ook als die betekenen dat de één een ongelovige genoemd kan worden naar voor de ander doorslaggevende inzichten.
Atheisten onderstrepen zelfs het eerste deel van de moslimgeloofsbelijdenis: “Er is geen god (waardig om aanbeden te worden) …” maar moslims voegen er dan aan toe “… buiten Allah.” Er zijn er die meer dan alleen dat van ons verschillen (en eerlijk gezegd tillen we harder aan hypocrisie binnen het geloof dan aan een gebrek aan geloof). Puntsgewijs en per persoon behandeld is het praktisch onmogelijk om het over alles met elkaar oneens te zijn. We staan pas tegenover elkaar als we elkaars eigenaardigheden niet verdragen kunnen of zelfs menen te moeten bestrijden, maar zelfs als dat op punten zo is, hoeft dat niet altijd het onderwerp te zijn. Dat zou afbreuk doen aan de hoeveelheid aan zaken die we wel met elkaar delen. Waar we ervoor kiezen om om te gaan met elkaar kunnen we ons beter daarop richten.
Een ongelovige is volgens de Islam iemand, die niet gelooft dat Allah één is (met nadrukkelijke afwijzing dat Jezus ook God is) en dat Mohammed zijn profeet is.
Ik kan er niet wakker van liggen. Ieder mens gelooft wel iets niet.
Precies Henk Karssenberg, en daarmee is ook meteen iets aangegeven wat ik niet geloof, een stukje ongeloof dus. Het is op geen enkele manier beledigend voor mij, als het ook zo benoemd wordt. Het is gewoon zo.
Eerst iets goed maken. De titel ‘Wees blij dat het leven geen zin heeft’ heb ik niet zelf bedacht maar ‘ geleend’ van Jaap van Heerden die in 1990 een essay en een boek onder die titel gepubliceerd heeft:
Oorspronkelijk had mijn artikel nog een ondertitel: ‘Atheïsme is geen edelgas: er kan mee verbonden worden’, maar die vergde wat veel uitleg voor de alpha-lezers van NW die geen verstand van natuurwetenschap hebben.
Verder heb ik nooit de site freethinker of vee boeken over atheïsme gelezen, omdat alleen het woord al een zich afzetten tegen iets is.
Ik heb dus geen zin in wat Henk Karssenberg omschrijft als: “Dat wat atheïsten samenbindt kan dus eigenlijk niets anders zijn dan …”: aan dat ‘samenbinden’ heb ik geen behoefte.
En Abdu’r-Rahman ook niet, als ik hem goed begrijp.
Ik ben het wel met zijn betoog eens al vind ik het op zich niet erg als mensen het met elkaar oneens zijn. Wel wil ik opmerken dat er veel vormen (scholen) van boeddhisme zijn waarvan sommige wel theïstische trekken hebben, en andere volstrekt niet; die scholen leven grotendeels langs elkaar heen.
Dirk, je hebt gelijk maar ik weet niet zeker of er in de Griekse en Indiase oudheid (<2000 jaar geleden) geen filosofen waren die we nu atheïsten kunnen noemen.
Ik herinner mij idd van mijn gymnasiumtijd dat een Griekse filosoof (naam vergeten) beweerde: als de koeien een godsdienst zouden hebben, zouden ze een heilige koe vereren. Lijkt me een atheist. Maar in de koran kom ik zulke ongelovigen niet tegen, en in een woestijncultuur kun je zulke oud Griekse sofismen ook niet verwachten natuurlijk, te link, het gaat daar dan om eenheid en niet om wijsgerige pluraliteit.
Xenophanes zei iets dergelijks over koeien, paarden en leeuwen en even verderop voegde hij er ter verduidelijking aan toe: “… Ethiopiërs zeggen dat hun goden ‘stomp-neuzig’ (σιμούς) zijn en zwart, Thraciërs dat ze bleek en roodharig zijn.”
Dat is denk ik de ontschoten naam.
Dank Abdu’r, en in de Wikipedia vond ik ook nog (mss interessant voor Joop) dat die Xenophanes een agnost was, een zeer vroege voorloper (2300 jr eerder) van Spinoza, ook geen God ontkenner, maar wel vd traditionele supermenselijke, persoonlijke vorm ervan.
Dan ga ik me toch opeens afvragen, wie wie dan geschapen heeft.
In het boek “Waterschapsheuvel”, dat gaat over konijnen, geloven ze in een hemels konijn.
Of het leven zin heeft of niet ligt in ’the eye of the beholder’ en, dat in ogenschouw nemend, begrijp ik heel goed dat het waar kan zijn, hoewel ikzelf de zin van het leven van een ander standpunt benader en er wel een definitie aan weet te geven. Soms is het maar net hoe je het bekijkt. Ik ben inderdaad niet ‘van de verbinding’ en zie dat soort pogingen vaak als een beperking van de omgang, maar dat neemt niet weg dat ik kan geloven in een werkbare samenleving, waarin ieder het zijne kan bedrijven indien met inachtneming van dezelfde vrijheden van anderen. Zelfs waar een cultuur, filosofie, ideologie of religie voor de wet als leidend of dominant geldt, zou het afdoende moeten zijn, dat beoefenaars daarvan niet door anderen belemmerd worden en dient ieder op die voorwaarde vrij te zijn om het zijne te beleven in de eigen gemeenschap.
Maar ja, dat is mijn mening en ik ben ik.maar.
Mooi gezegd, Abdu’r-Rahman,: “Ik ben inderdaad niet ‘van de verbinding’ en zie dat soort pogingen vaak als een beperking van de omgang”
Mij is in een boeddhistische facebook-
groep verbaasd gevraagd of ‘verbinding’ dan zo belangrijk is. Mijn wat slappe antwoord: NieuwWij is er erg voor.
Misschien moet ik terug naar mn eerdere opvatting: de kunst om langs elkaar heen te leven.
Ik sluit mij aan bij Joop en Abdu’r, en streef eigenlijk een nieuw WIJ/ZIJ naar, dat komt mss ook omdat ik lang in buitenlanden heb gewoond en gewerkt waar dat de normale gang van zaken was en prima werkte. In NL ligt dat toch echt anders natuurlijk, iedereen hetzelfde voortuintje, 2 orchideen voor het raam, allemaal op dezelfde school, liefst ook nog zoveel mogelijk zelfde inkomen, etc etc. Zelfs vegetariërs kunnen al kwaad worden als ze iemand tegenkomen die zegt wel van vlees te houden. Maar ja, wie ben ik, Louise is bijv. wel sterk voor een verbindend wij, er zou over gestemd kunnen worden hier.
Hè gezellig, Dirk!
Nou Dirk, ik ben net zo min als jullie voor de befaamde “eenheidsworst”. Verschillen zijn juist leuk! En moeten beslist blijven!
Uniforme flats bij voorbeeld… Dat je een opmerkelijke vlag uit je raam moet hangen of zo, als je bezoek krijgt, want anders vinden ze je woning nooit. Daarom zal ik nooit naar Agadir gaan, maar wel naar Fez.
De Costa del Sol is ook niet zo mijn ding. Doe mij maar Cordoba.
Ik ben nogal een zoekertje naar juist “dat wat anders is”. Niet om dan “hetzelfde te worden”, maar om steeds weer te ontdekken dat onder de verschillen meestal “een gewoon mens” zit. Soms gok je verkeerd. Niet fijn, maar wel een goede les.
En het spijt me Joop, dat ik niets over je stukje heb gezegd.
Ik vond het een goed, normaal, stukje. Niets over te vragen. Ik ben zooo gewend aan “ongelovigen” en “twijfelaars” in mijn buurt. Zijn ook meestal heel gewone mensen.
Geen reactie is de beste reactie hoor Louise, zeker van jou.
Als het leven geen zin heeft, heeft dit artikel ook geen zin.
Wel of niet zin van het leven, maakt het wat uit? Je eet er toch geen boterham minder om? En kijkt toch niet anders naar je kinderen of kleinkinderen? (o wat kan ik me verheugen in kleine kinderen, al heb ik ze nooit gehad, ze vragen zich totaal niet af of het leven zin heeft, maar hebben de grootste lol!!)