In haar stuk heeft Westerduin het over “dekoloniale liefde”: een liefde die naar aanraking en ontdekking verlangt, maar ook woede in zich bergt. Een reactie op Westerduins stuk was er ook, door Rachel Reedijk en Harry Polak, lang actief, van joodse zijde, in de interreligieuze dialoog met moslims.
Zij werpen haar precies het gebruik van de term “woede” voor de voeten. Zo stellen zij bijvoorbeeld “woede” op één lijn met het gebruik van geweld, terwijl Westerduin het in haar stuk over het gebruik van geweld niet heeft, en haarfijn uitlegt wat die woede in de interreligieuze dialoog behelst. Reedijk en Polak openen met het in stelling brengen van hun stroman, en zo gaat het voort: “Door problemen te framen in termen van kolonisatie en witte suprematie, kiest men voor een heilloze confrontatiestrategie.”
De staat Israël
Een deel van Reedijks en Polaks achtergrond delend, vermoed ik wat de diepere lagen zouden kunnen zijn van hun reactie op Westerduins. En laat ik mijn kaarten maar direct op tafel leggen: ik ben van mening dat een dialoog tussen joden en moslims niet kan plaatsvinden zonder dat “de staat Israel” ook onderwerp is van die dialoog. Niet in de zin van de wenselijkheid of onwenselijkheid van het bestaan ervan, maar als vertrekpunt voor een exploratie van wat het bestaan van die staat joden en moslims heeft gekost, in Israel/Palestina en in de diaspora, als het gaat om onderlinge betrekkingen en een goede verstandhouding.
Het centraal stellen van de Europees-joodse ervaring als maatgevend voor “de” ervaring van joden met moslims en de islam, israëliseert de onderlinge verhoudingen en schaadt een werkelijk gesprek tussen joden en moslims, waarin juist die dekoloniale liefde, met zijn woede, een gunstige factor zou kunnen zijn.
Reedijk en Polak schrijven:
De Joodse gemeenschap is bekend met de aanvechting om in een slachtofferrol te kruipen, maar zij wist na de verschrikkingen van de Shoah ook een bijkans onvoorstelbare veerkracht op te brengen.
Rachel Reedijk, Harry Polak
Dit is een onschuldig klinkende zin, die (in ieder geval voor mij als joodse lezer) het feit van de stichting van de staat Israël in zich bergt. Westerduin stelt dat in de interreligieuze dialoog het gesprek te vaak blijft steken bij religie, en niet toekomt aan onderwerpen die te maken hebben met politiek, onderdrukking en marginalisering.
Daar tegenover concluderen Reedijk en Polak, op grond van “eigen onderzoek”, dat juist religieuze onderwerpen worden vermeden, uit angst om het prille interreligieuze contact te beschadigen en te belasten. Ik zou willen stellen, dat in de dialoog tussen joden en moslims juist het bestaan van Israël en van het vermeende joodse recht op een “terugkeer” naar Israël, de olifant in de kamer is.
Hoe zit het met Joodse minderheden?
“De Joodse inburgering begon vier eeuwen geleden, maar Joden vormen tegenwoordig een minderheid onder de minderheden.” Het is iets dat ik ooit Bob Levisson, z.l., ook hoorde zeggen: “Wij (joden) zijn de oudste allochtonen in Nederland, en daarom goed geplaatst om daarover met de allochtonen van nu in gesprek te gaan.”
Het verwijt aan Westerduin is dat zij de slachtofferkaart “bespeelt” (sic). Wellicht vanuit de gedachte dat joden (de “langstzittende allochtonen van Nederland”) in dit soort gevallen de slachtofferkaart nooit nodig hadden. Het doet me denken aan de controverse die nu al wekenlang figureert op joodse en Israëlische opinieblogs, namelijk die over de vermeende etniciteit, of het gebrek daaraan, van Gal Gadot.
Gal Gadot is momenteel te zien als Wonder Woman, in de gelijknamige film. Hoewel wordt erkend dat Wonder Woman een stap voorwaarts is voor de representatie van vrouwen in en door Hollywood films, wordt er door anti-racisme activisten op gewezen dat people of color nagenoeg ontbreken in de casting van de film. Gal Gadot is een Ashkenazische (europees-joodse) Israëlische actrice, maar nu wordt gesteld dat zij, louter vanwege haar Israelische nationaliteit, een “person of color” is, want joods.
“Ashkenazische joden, inclusief Gal Gadot, zijn “people of color”,” stelt Dani Ishai Behan. Evenals Reedijk en Polak, die “de bevrijdingstheologie” als “gewelddadig” zien, ziet hij “the antiracist left” als vijandig ten opzichte van “Jews (particularly Ashkenazim aka Jews who wound up in Central and Eastern Europe as a result of colonialism) identifying as Middle Eastern, as a people of color, or even as a minority at all.”
De nexus van zijn redenering is wat mij betreft dit: “this knowledge (of jews as not ethnically European) only became obscured with the concomitant rise of anti-Zionist ideology, which rests on denying Jewish indigeneity to the Middle East and, by extension, our right to be there at all (at least as something other than “inferior dhimmi”).”
Het is duidelijk dat Behan het hier alleen over Ashkenazische joden heeft. Niet over mizrachi of arabische joden die al inheems wáren in het Midden Oosten. Parallel hieraan is in Nederland de joodse dialoog met moslims doorgaans een Ashkenazisch-joodse aangelegenheid voor de middenklasse.
Dit betekent onder andere dat een dialoog tussen moslims en joden bij voorbaat wordt ingericht om een confrontatie op dit punt uit de weg te gaan, ten gerieve van vooral de joodse gesprekspartners. Toch is het hier, om in het schema van Matthea Westerduins stuk te blijven, waar de woede zich bevindt, en daarmee de dekoloniale liefde. Europese joden zijn geconditioneerd om woede vooral te vinden en te uiten met betrekking tot de shoah en de gevolgen daarvan, inclusief angst over dreiging van antisemitisme nu. Woede jegens hen die Israel “delegitimeren” maakt hiervan deel uit. Daar waar moslims het koloniale karakter van het zionisme en de gevolgen die dat heeft in de regio, aan de orde zouden kunnen stellen, stopt de joodse bijdrage aan de dialoog.
Thuis bij de vijand
Treffende voorbeelden van hoe dit in de praktijk gaat geeft Natascha van Weezel in haar boek Thuis bij de Vijand.” Eén passage trof mij in het bijzonder, namelijk die, waarin zij voorlichting over jodendom geeft, in een synagoge, waarschijnlijk die van de LJG in Amsterdam, aan islamitische scholieren en daar wordt geconfronteerd met een jongen die haar verwijt dat joden aan de piemel van baby’s zuigen. Deze scholier heeft een YouTube filmpje bekeken waarin dat te zien was.
Voor de goed ingevoerde orthodoxe jood is duidelijk dat het hier gaat om “metzitzah b’peh”, iets dat in zeer Torah-getrouwe kringen met de mond wordt gedaan. Deze praktijk wordt, in het huidige extremistische klimaat van Torah-getrouwheid, te vuur en te zwaard verdedigd en in stand gehouden. De stad New York probeert deze praktijk nu te verbieden, omdat er als gevolg hiervan een aantal ernstige herpes besmettingen is geweest. Van Weezel, niet van orthodoxe huize en onbekend met het gebruik, meent dat de scholier zijn verhaal heeft verzonnen op grond van een antisemitisch YouTube filmpje. Niet beseffende dat het hier wel degelijk over een bestaande joodse praktijk gaat. Het is kenmerkend voor de joodse deelname aan een dialoog met moslims.
Noch op het gebied van religie en religieuze gebruiken, noch op het gebied van politiek en maatschappelijke kwesties leidt zoiets tot werkelijk contact. Ik ben van mening dat de verantwoordelijkheid daarvoor voornamelijk bij joden ligt, die de door Westerduin beschreven “woede” niet in de dialoog wensen of durven toe te laten uit angst voor “delegitimering van Israël” en “antisemitisme”. Zij voeren een dialoog met moslims op hun, joodse, voorwaarden. Ook Reedijk en Polak geven van dit verschijnsel blijk.
Voorwaardelijke dialoog
Ook Reedijk en Polak geven van dit verschijnsel blijk. Zo stellen zij:
Aan “gevestigden” mag gevraagd worden om in alle eerlijkheid eeuwenoude stereotypen onder ogen te zien. Van de nieuwkomer mag verwacht worden dat hij op enig moment volwassen [nadruk, MM] wordt. Interreligieuze dialoog is niet gebaat bij apologetiek. Niet nog meer woede, maar een krachtig zelfbewustzijn en het samen nemen van verantwoordelijkheid zullen de dialoog een nieuwe impuls moeten geven.
Rachel Reedijk, Harry Polak
Heel treffend: de ‘gevestigde’ als ‘volwassene,’ de ‘nieuwkomer’ als ‘kind’, dat moet worden opgevoed tot ‘krachtig zelfbewustzijn’.
Naar mijn mening is in deze tijd een valide dialoog tussen joden en moslims van eminent belang. Juist daar waar het de wig betreft die het loutere bestaan van de staat Israël heeft gedreven tussen joden en moslims wereldwijd. Alleen het nadrukkelijk toelaten van woede in zo’n dialoog, over de onrechtvaardigheid, ongelijkheid, onderdrukking en racistische stereotypering die “Israël” betekent voor de beide partners in die relatie, zal werkelijk contact mogelijk maken. Hoe moeilijk en oncomfortabel dat voor joden ook moge zijn.
Meer info bij dit thema:
- Matthea Westerduin:
Waarom liefde woede nodig heeft – en de interreligieuze dialoog ook. - Rachel Reedijk, Harry Polak:
Dialoog komt geen stap verder door woede, het gaat om gedeelde verantwoordelijkheid.
Laat ik dan ook maar eens boos zijn (een beter woord dan ‘woedend’) in wat kennelijk een dialoog is hier in NieuwWij.
Functioneel boos uiteraard.
Het betoog van Matthea had een brede strekking en had iets van een theorie, helaas vermengd met ideologie.
Maar na het tegenstuk van Reedijk en Polak komt er hier nog eens een tegenstuk; tegen welk van de twee stukken weet ik niet en interesseert me ook niet. Want het gaat al weer over Israel.
Wel interesseert me dat het alweer doet alsof de relatie tussen joden en moslims de enige, in ieder geval de meest interessante, vorm van interreligieuze dialoog is.
Laat ik hier dan maar eens goed boos zeggen: er zijn veel meer vormen van interreligieuze dialogen.
Dialogen met niet-monotheistische religies zijn veel interessanter.
Religies die zich vooral in Azie afspelen of in Azie; en niet altijd in dat zieke Midden-Oosten.
Joop, mag ik vragen waarom je geïrriteerd bent? Menachem Mendel brengt de theorie van Matthea Westerduin in de praktijk van de dialoog tussen moslims en joden. Zou goed zijn om te verkennen of woede/boosheid in deze concrete setting werkt.
Omdat we (in Nederland) eens af moeten van onze obsessieve interesse in het Midden-Oosten
Laten we ons eens richten op andere dialogen in andere delen van de wereld.
Ik ben geirriteerd omdat het kennelijk niet bij Reedijk, Polak of Mendel op komt om te denken; laten eens een keer bescheiden zijn en het niet over een dialoog van joden met beoefenaren van een ander geloof hebben. Want, zouden ze kunnen denken: zo interessant zijn wij (joden) nu ook weer niet.
Hoe we het ook wenden of keren Israel is een wereldprobleem om de eenvoudige reden dat miljarden gelovigen zich betrokken weten bij dit uitgeroepen heilig land en zelfs Heilig Land. Joden, christenen en moslims zijn onderling verdeeld en ook binnen deze drie groepen zijn de meningen ook hevig verdeeld. De Eeuwige wordt er bij gehaald, God en Allah en als we naar de realiteit kijken, kan toch moeilijk staande gehouden worden dat dit land geen onheilig land is geworden door de eeuwenlang knokpartijen in Naam van welke godheid dan ook.
Woede in een dialoog heeft alleen zin wanneer je elkaar vertrouwt en bevriend met elkaar bent, mits deze uiteraard niet doorlopend is. Doorlopende woede zoals we zien bij het onderwerp Israel getuigt van wederzijds wantrouwen, bitterheid, frustratie, vijandschap. Angst en het willen overwinnen van die ander strijden om de voorrang. Het is in mijn visie wel degelijk primair een religieus probleem, en natuurlijk de politiek doet mee. In het Middenoosten zijn religie en politiek veel meer met elkaar verweven dan hier in Europa. Dan heb je natuurlijk ook het waterprobleem. Zelf ben ik niet woedend, schaam me eerder voor het feit dat religieuze leiders van jodendom,christendom en islam niet bereid zijn, om eindelijk eens de koppen bij elkaar te steken en zaken gaan doen in plaats van lieve woordjes spreken over vrede, wederzijds respect die geen zoden aan de dijk zetten. Stel gezamenlijk een vredesvoorstel op en roep de achterban en politieke leiders op om daar vrede te brengen die waarachtig is en niet de schijnvrede van de sterkste, niet een vrede die onrechtvaardigheden bevat. Het kan. Wat mijn betreft is het geen kwestie van niet kunnen, maar van niet willen. Daar zouden joden, christenen en moslims zich diep, heel diep voor dienen te schamen in plaats van de handen in onschuld te wassen en naar die ander te wijzen. De PontiusPilatustheologie en de PonhtiusPilatuspolitiek brengen alleen maar ellende, daar mee door blijven gaan is ronduit misdadig en bidden om vrede een complete schijnvertoning.
De dialoog aan gaan in een synagoge waar het bestuur een zeer nare rol heeft wat betreft het gebruik van woorden als antisemitisme en smaad en laster, is niet handig. Zelfde synagoge die het Tzahalorkest( Israelisch legerorkest) uitnodigde om te spelen, neem ik niet serieus. Er moet iets gebeuren, erken de nakba, erken de pijn van de verdrijving, vernietiging,onderdrukking en verlies. Dan gaan we weer verder praten toch?
Zoals ik het zie is het een wereldprobleem en zijn er drie godsdiensten erbij betrokken die het onderling niet eens zijn en intern ook ernstig verdeeld. Erken de nakba: JA; erken de Sjoa: JA! Erken de pijn van de verdrijving: JA. Erken de pijn van de gaskamers: JA. Het gaat hier om twee getraumatiseerde volkeren die niet in staat zijn om elkaar te naderen. Hierbij moet wel aangetekend worden dat er zo’n veertig Israelisch-Palestijnse organisaties zijn die er gezamenlijk wel degelijk er alles aan doen om het wederzijds wantrouwen te doorbreken, die er wel degelijk naar streven tot een rechtvaardige vrede te komen. In hoeverrre worden deze groepen door religieuze en politieke machthebbers serieus genomen, zowel in Israel als Palestina (en daar buiten)? Het zijn juist deze groepen die ook de nakba erkennen en alles wat daarmee gepaard gaat.
Zelf weiger ik een en ander in een wit zwart perspectief te plaatsen en ook het Israelisch Palestijns conflict terug te brengen tot een alleen Israelisch-Palestijns conflict, terwijl de hele wereld zich ermee bemoeit, zowel religieus als politiek. .
Het zijn Nederlandse moslims die in het contact met Joodse Nederlanders steevast Israël naar voren brengen. Maar al te vaak worden Joodse Nederlanders verantwoordelijk gesteld voor het beleid van de Israëlische overheid. Absurd natuurlijk. Even absurd wanneer wij onze Marokkaanse medelander verantwoordelijk maken voor wat de Marokkaanse regering en de koning allemaal uitspoken.
Met Joop ben ik het eens dat we eindelijk eens van de Israël obsessie af moeten.
Ja, we moeten van de Israel obsessie af, maar de ogen voor een realiteit sluiten waar wereldwijd drie godsdsdiensten zich mee bemoeien daar kun je toch niet de ogen voor sluiten? We zijn toch geen struisvogels? We moeten naar een vredes obsessie en dat is inderdaad een heel andere wijze van redeneren dan te redeneren vanuit een Israel obsessie, of een Palestina obsessie. Ogen sluiten voor een realiteit heeft nooit iets positiefs opgeleverd, hooguit schijnoplossingen die jaren, of decennia later ontplofte met alle gevolgen van dien.
Nounounou, “… waar wereldwijd drie godsdiensten …” Typisch gevalletje van overdrijven.
Vrede tussen bv India en Pakistan is veel relevanter dan het gewriemel waar Binjamin het over heeft.
Overigens: op de Facebook- pagina van NieuwWij woedt er een paralelle discussie over dit onderwerp, niet zo handig.
Het is inderdaad hoe je het bekijkt. Zo ver mij in elk geval bekend worden er in synagogen, kerken, moskeeen, gepredikt en gebeden voor vrede (met uiteenlopende inhouden) tussen Israel en Palestina. Komt Israel toch in Heilige Geschriften voor. Is de staat Israel uiteindelijk ontstaan dankzij de gaskamers in het hart van het christelijke Europa en volgde de Nakba. Zover mij bekend is de relatie India en Pakistan verziekt door omstreden gebied en niet dat twee staten aanhangers kennen die vinden dat de hele staat India, of Pakistan moet verdwijnen. Ik dacht dat er joden en christenen, jawel wereldwijd, zijn die vinden dat er nooit een staat Palestina mag komen, en moslims, ook hier jawel, wereldwijd, die van mening zijn dat Israel weggevaagd moet worden en er een Islamitisch Palestina moet komen. De strijd om het Heilige Land wordt inderdaad ook gevoerd in synagogen, kerken en moskeeen, wereldwijd.
Op wereldschaal is het maar een strijdje, hoor.
En op een atheïst maken woorden als ‘Heilige Gechriften’ en ‘Heilige Land’ helemaal geen indruk.
Helemaal met je eens, hetgeen niet wegneemt dat we niet hebben over enkele gelovigen. En dat, zo bewijst de geschiedenis, in naam van welke godheid dan ook, men er flink tegen wil gaan als dat nodig geacht wordt. Dit strijdje duurt toch al heel wat eeuwen.
Drie keer raden wat er gebeurt wanneer de Israelische overheid het niet lukt een aanslag te voorkomen op de islamitische heiligdommen in Jeruzalem.
We moeten natuurlijk wel beseffen dat er op de wereld geen enkel volk vanaf den beginne een bepaald territorium bewoonde, het is altijd, vroeg of laat, resultaat van een bezetting en van uiterst pijnlijke verdrijving van de oorspronkelijke bewoners. Als het om aanspraken van territorium gaat is geweld de enige taal die geldt en verstaan wordt, nu nog steeds lijkt het. Nog in 1830 vaardigde een amerikaans president de Indian Removal Act uit, om autochtone indianen op zgn legale wijze uit hun woongebieden te verdrijven.