Maatschappelijke spanningen presenteren als gepolariseerde tegenstellingen is echter verwarrend, gevaarlijk en het slaat de plank vaak flink mis. Hein van Dongen laat zien dat het een uiting is van binair of dualistisch denken dat ons van nature gemakkelijk af gaat. Zoals vaker is ook hier gemak een slechte raadgever. Pas als we complexiteit omarmen en met dubbelzinnigheid weten te leven kunnen we op weg gaan naar oplossingen en maatschappelijke spanningen verminderen.
Het fenomeen polarisatie roept verwarring op omdat het meerdere uitingsvormen heeft. Het kan gaan om een met kracht aangezette roep om erkenning, zoals bij een actie voor gelijke rechten. Christophe Busch noemt dit niet-vijandige politieke polarisatie. Het richt zich op de inhoud en soms is het nodig die inhoud scherp te formuleren om deze over het voetlicht te krijgen. Politieke polarisatie vraagt van burgers de bereidheid om naar de ander te luisteren en een gesprek te voeren over soms sterk verschillende inzichten.
Iets anders is wat Busch sociale of relationele polarisatie noemt. Dan doet iemand vijandige en vaak generaliserende uitspraken over de identiteit van de ander, zoals ‘Asielzoekers zijn gelukszoekers die komen om onze banen in te pikken’ of ‘Ondernemers zijn uitbuiters, die hun werknemers onderbetalen’. Relationele polarisatie speelt op de persoon in plaats van op de inhoud. Het is van belang dat burgers relationele polarisatie herkennen en er niet in meegaan.
Gevaarlijk
Polarisatie kan standpunten extremer maken en groepen tegen elkaar opzetten. Dat is echter niet het enige gevaar. Zo kan het verwijt van relationele polarisatie misbruikt worden om de roep om erkenning te onderdrukken. Zodra iemand een krachtig geluid laat horen, bijvoorbeeld tijdens een actie tegen racisme, klinkt het verwijt ‘Jij polariseert’. Als je niet wilt veranderen kun je op die manier jezelf voordoen als gematigd en de ander wegzetten als extreem.
Ook kan het misleidend zijn om twee posities in een debat te presenteren als elkaars tegenpolen. Beide posities krijgen dan automatisch het label ‘extreem’ en voor je het weet denken mensen dat de waarheid ergens in het midden moet liggen. Terwijl vanuit moreel opzicht het ene standpunt een veel zwaarder gewicht toekomt dan het andere standpunt. ‘Black lives matter’ is niet de tegenpool van ‘White lives matter’, en ‘All lives matter’ is allesbehalve een redelijke middenpositie. ‘Black lives matter’ benoemt racisme en achterstelling en stelt van daaruit dat zwarte levens er (ook) toe doen. ‘All lives matter’ sluit juist de ogen voor racisme en achterstelling. Ook kan het zijn dat het ene standpunt meer gewicht heeft dan het andere omdat de wetenschappelijke evidentie daarvoor veel groter is. Er bestaat bijvoorbeeld wetenschappelijke consensus over door de mens veroorzaakte klimaatverandering, dus de waarheid ligt niet in het midden tussen wel of geen klimaatverandering.
Deze gevaren pleiten ervoor om als het even kan het polarisatieframe te verlaten door de hoofdzaak voorop te zetten, meerdere perspectieven daarop in beschouwing te nemen en de nadruk te leggen op de tussengebieden in plaats van de uitersten. In veel gevallen bestaat er een spectrum aan mogelijkheden. De meeste kwesties zijn niet zwart of wit, maar kleurrijk. Opvattingen over kwesties zijn ook lang niet altijd extreem uitgesproken. Menigeen twijfelt, weet iets niet zeker of is er niet in geïnteresseerd.
Geldt dat ook voor politieke polarisatie? Stevig stelling nemen kan noodzakelijk zijn om de noodzaak van maatschappelijke veranderingen te agenderen. Er bestaan verschillende manieren om dat besef op te roepen. Een actie, demonstratie, foto van een verdronken vluchteling of informatie over het gedrag van anderen kan mensen in beweging zetten. Onderkenning van verschillende invalshoeken en van onzekerheid kan helpen om veranderingen breder ingang te doen vinden.
Natuur en klimaat
Als ergens tegenstellingen en polarisatie bloeien is het wel in de discussie over de bescherming van natuur, biodiversiteit en het klimaat. Boeren tegenover natuurbeschermers over stikstofnormen, vleeseters tegenover veganisten en klimaatontkenners tegenover klimaatactivisten.
De hoofdzaak ligt bij diep besef van de schade die menselijk handelen veroorzaakt voor andere levende wezens. Dat vraagt een inspanning om anders te gaan kijken en denken. Verschillende mogelijke interventies kunnen dat besef teweeg brengen. Sommigen kiezen voor een snelweg blokkeren. Voor mij persoonlijk leidde een foto van dood koraal tot gedragsverandering, iets wat dertig jaar denken over klimaat niet voor elkaar kreeg. Andere mensen gaan zelf meer doen voor het klimaat als ze zien dat anderen dat doen.
Er bestaan meerdere perspectieven en belangen, omdat er veel meer dan twee betrokken partijen zijn. Activisten en natuurbeschermers zetten zich in voor een betere leefomgeving. Boeren maken zich zorgen over het bedrijf dat zij en hun voorouders hebben opgebouwd. De consument weegt zowel de milieuschade als het levensperspectief van boeren onvoldoende mee bij aankopen en heeft het soms ook niet breed in tijden van sterke inflatie. Kennisinstellingen en biologische boeren weten veel over duurzame vormen van landbouw. Hun verhalen over mogelijkheden, perspectief en zingeving zijn inspirerend. Grote agrobedrijven en banken verdedigen hun belangen door tegenstellingen aan te wakkeren en te lobbyen. In de politiek is er jarenlang sprake geweest van de hete aardappel doorschuiven. Dat brengt ons bij de burger: wijzelf kiezen onze politici.
Er is sprake van een complex veld van betrokkenen en hun interactie. Belangen verschillen. Sympathie en meegevoel gaat uit in meerdere richtingen. Zo’n perspectief sluit aan bij persoonlijke verschillen in middelen, waarden, kennis en verbeeldingskracht en bij sociale verschillen tussen culturen, overtuigingen en levensbeschouwingen. Het wordt er niet eenvoudiger op, maar biedt wel kansen voor gesprek en maatschappelijke verandering.
