Tegenwoordig spreekt heel politiek Den Haag over de menselijke maat en maatwerk. Dat is een goede ontwikkeling, maar tegelijkertijd bespeur ik een gevaarlijke tendens. Namelijk dat het systeem en iedereen die daar onderdeel van uitmaakt geneigd is te denken dat een probleem van burgers is opgelost omdat er over gepraat wordt in ‘Den Haag’.
Het praten erover is goed, een teken van bewustzijn. Maar als dat niet leidt tot effectieve verandering en verbetering van de rauwe realiteit van de mensen om wie het gaat, dan hebben we over tien een nog groter probleem. Het praten moet leiden tot een systeemverandering, een mentaliteitsverandering en een cultuurverandering. Het moet leiden tot bestaanszekerheid en rechtszekerheid. En daar staan we nog ver vandaan.
Twee weken geleden sprak ik Frank. Hij werkte dertig jaar met succes bij een bedrijf en kwam door reorganisatie op straat te staan. Hij wendde zich tot het UWV voor een werkloosheidswetuitkering (WW). Met behoud van de WW wilde hij onderzoeken of hij een eigen bedrijf kon starten want thuis zitten en het noodlot zijn werk laten doen was niet aan hem besteed. Dit deelde hij ook keurig vooraf mee aan zijn zaakbehandelaar.
Frank is wat dat betreft een goed voorbeeld: de meeste mensen die werkloos raken, willen niets liever dan weer zo snel mogelijk aan het werk en gaan zelf op zoek naar mogelijkheden. Je hand ophouden, zoals zij het vaak verwoorden, en afhankelijk zijn van de overheid om jouw rekeningen te betalen voelt vies. We zijn immers als samenleving gehersenspoeld en vinden al gauw dat mensen die niet werken of niet in staat zijn hun eigen broek op te houden mislukkelingen en profiteurs. Terwijl we het zouden moeten zien als een verworvenheid, als een teken van beschaving. Als iets waar we trots op mogen zijn; dat we leven in een sociale rechtsorde waarin welvaart eerlijk wordt verdeeld en waarin we solidair zijn met mensen die tijdelijk of langdurig niet in staat zijn voor hun bestaanszekerheid te zorgen. Dat het geen gunst is maar een recht dat iedere burger in Nederland heeft.
Burgers als Frank hebben in dergelijke situaties een overheid nodig die met hen meedenkt, mee weegt en mogelijkheden biedt. In Franks situatie werd het zoeken naar mogelijkheden om een eigen bedrijf te starten met behoud van een uitkering helaas door het UWV beschouwd als commerciële activiteit waarmee inkomsten werden gegenereerd. En aan het einde van het liedje mocht Frank de ontvangen uitkeringen terugbetaling met een fikse boete. Hij raakte zijn woning kwijt en belandde met zijn gezin in een caravan. En alsof deze situatie niet erg genoeg was, werd dit beschouwd als fraude en zonder dat Frank hiervan op de hoogte was belandde hij op de beruchte ‘zwarte lijst’ van de Belastingdienst.
Frank liet het hier niet bij zitten en ondernam stappen. Dat is uitzonderlijk, want de meeste mensen raken in hun strijd met de overheid moedeloos, murw geslagen en geven het op. Deze hele zaak kostte Frank uiteindelijk meer dan 100.000 euro. Inmiddels heeft hij voor een deel gelijk gekregen, maar hij moest toch een deel veel van het geld terugbetalen. Op de vraag hoe hij op de zwarte lijst belandde, heeft hij nooit een bevredigend antwoord gekregen.
Helaas is de zaak van Frank geen uitzondering. Het is het gevolg van decennialange ontmanteling van socialezekerheidswetgeving en criminalisering van burgers die door onheil en pech in het leven aangewezen zijn op de overheid voor bestaanszekerheid. Dit in combinatie met de geplande en stelselmatige roofbouw op de sociale advocatuur, stort dat vele uitkeringsgerechtigden in bestaansonzekerheid. Daarnaast is het systeem vastgelopen in de complexiteit, gebrek aan mensenwerk en menselijke maat en een overkill aan standaardisering, regelgeving die elkaar vaak tegenspreken en overmaat aan computerwerk. Dit allemaal met medeweten van Haagse politici die nu moord en brand roepen. Laten we dit maar beschouwen als ‘beter laat dan nooit’.
De kinderopvangtoeslagaffaire is als een bom ingeslagen. Iedereen is zich in Nederland kapot geschrokken. Vanaf de media tot en met de wetgevende en controlerende macht, de uitvoering en de rechtspraak. Het goede hieraan is dat de menselijke maat en maatwerk standaard onderdeel is geworden van het jargon van het systeem. Iedereen heeft het over maatwerk en de menselijke maat. Hier en daar ontstaan zelfs experimenten bij uitvoeringsorganisaties en wordt door uitvoeringsprofessionals onderzocht hoe in dergelijke situaties burgers wel geholpen kunnen worden in plaats van ze de vernieling in te helpen.
Het verontrustende is dat zelfgenoegzaamheid op de loer ligt en dat de verantwoordelijken niet door hebben hoe breed verspreid dit probleem is. Of dat ze het misschien wel door hebben, maar het probleem vanwege de complexiteit bewust klein maken. Wie weet. Want het is niet alleen een probleem bij Toeslagen van de Belastingdienst of de afdeling WW van het UWV. Het speelt overal bij alle uitvoeringsorganisaties en in alle sectoren: we zijn het zicht op de mens kwijtgeraakt en we worden niet gestuurd door diens vragen, problemen en oplossingen maar door efficiencytargets, kostenreductie, fraudebestrijding en de leugen van de participatiesamenleving.
Experimenten met maatwerk en menselijke maat is een begin. De oplossing van een dergelijk groot, diepgaand en systemisch probleem is namelijk niet op te lossen met experimenten. Het zit hem bijvoorbeeld in de verhoging van het minimumloon, niet morgen maar gisteren. Niet met 14 euro, maar misschien wel met 40 euro. Het zit hem in het overbodig maken van toeslagen en voedselbanken om te kunnen voorzien in jouw bestaanszekerheid. Het zit hem in de aanpassing van bijvoorbeeld de Participatiewet en dat de bijstandswet uitgaat van een sociaal mensbeeld. Dat vergt bijvoorbeeld ook een structurele aanpassing van het toeslagenstelsel.
Dat is nu op de lange baan geschoven. Het zit hem in de mentaliteit en cultuur. Iemand die werkloos is, is geen fraudeur of een mislukking, maar simpelweg en mens van vlees en bloed die pech heeft en onheil meemaakt en die ondersteuning nodig heeft om er weer bovenop te komen. Bovenal is het een burger die rechten heeft volgens de wet. De overheid moet meer meebewegen, verbindingen maken vanuit die behoeften en mogelijkheden van de burger. Bestaanszekerheid moet een garantie zijn. Mogelijkheden voor participatie, bijvoorbeeld door zinvol werk, moeten voorop staan. Een stelsel waarin burgers zeggenschap hebben en gehoord worden bij de dienstverlening van de overheid. Waarin mensen recht hebben op bescherming, ondersteuning en een toekomstperspectief.
We zijn pas klaar als de lessen die we leren aan de hand van de experimenten, leiden tot verbeteringen van het stelsel. Als ze leiden tot mentaliteits- en cultuurverandering bij de uitvoeringsorganisaties. Als ze leiden tot vertrouwen in plaats van wantrouwen. Als ze structureel leiden van computerwerk naar mensenwerk. Als ze leiden naar uitvoeringsprofessionals die niet worden afgerekend op de hoeveelheid weigering van uitkeringen en opsporen van fraudezaken, maar naar de mate waarin zij burgers effectief bijstaan die bij hen aan de balie verschijnen voor bestaanszekerheid.
En we zijn pas klaar, als de geleerde lessen leiden tot een situatie waarin een volgend iemand zoals Frank niet als fraudeur wordt bestempeld omdat hij na dertig jaar loondienst door reorganisatie wordt ontslagen en met behoud van een WW-uitkering onderzoekt of hij een eigen bedrijf kan starten.
