De zwarte piet van de Koran

Esack focuste in zijn lezing – Black and White and the implications for racism in the Qur’an – niet alleen op racisme in de moslimgemeenschap, maar ook op passages in de Koran die als racistisch geïnterpreteerd kunnen worden.

In de lezing, georganiseerd door de stichtingen Fahm Instituut en Argan, maakte Esack een onderscheid tussen een gelovige en een kritisch-academische benadering van de Koran: “Als ik zeg dat ik als geleerde bepaalde passages in de Koran problematisch vind, betekent dat niet dat ik ze als een probleem beschouw in de zin van dat we er vanaf moeten. Problematisch betekent in een academische context dat iets vraagt om een grondige doordenking.”

De termen ‘zwart’ en ‘wit’ zijn volgens Esack voorbeelden van problematische termen. ‘Zwart’ staat in ons dagelijkse taalgebruik meestal voor iets negatiefs (zwartgallig, zwarte schaap, verdonkeremanen, etc.) en ‘wit’ staat voor positieve eigenschappen (onschuld, het goede, reine, pure, etc.). Met een dosis humor vertelde Esack dat de enige twee uitzonderingen die hij kon bedenken, waarbij ‘wit’ een negatieve betekenis heeft, ‘white trash’ en ‘white food’ zijn. In het Arabisch heeft ‘zwart’ vaak ook een negatieve betekenis, hoewel minder dan in het Engels of Nederlands. Zo is ‘Sawda’ wat letterlijk ‘zwartheid’ betekent een meisjesnaam zonder negatieve connotatie.

Toch is er ook binnen de Koran iets problematisch aan deze termen, omdat de Koran is ontstaan en reageert op een pre-islamitsiche context, die tribaal en door en door racistisch was. De Koran en islamitische traditie wijzen expliciet discriminatie op basis van etniciteit af, maar de Koran lijkt tegelijkertijd toch discriminerende termen van die pre-islamitische context te hebben geërfd.

“Wat betekent het voor oude mensen als de Koran de jeugd ophemelt, door te stellen dat alle mensen in het paradijs jong zullen zijn? Wat betekent het voor linkshandigen dat de Koran de rechterhand prijst en de linkerhand negatief kwalificeert? Wat betekent het voor mensen met een lichamelijke beperking dat ‘blindheid’, ‘doofheid’ en ‘stomheid’ (metaforisch) verbonden worden met geloofsdwaling? Wat betekent het voor interseksuelen wanneer de Koran zegt dat mensen in paren van mannen en vrouwen zijn geschapen?”

Voor de meeste moslims zullen dit onzinnige vragen lijken, omdat deze eigenschappen door traditionele Korancommentatoren metaforisch worden geïnterpreteerd. Dat doet volgens Esack echter niets af aan het feit dat ze als kwetsend en discriminerend kunnen worden ervaren. Ze roepen bij de kritische Korangeleerde vragen op over de context waarin de Koran is ontstaan, en vragen over de betekenis van de theologische status van het boek als eeuwige Woord van God. Hetzelfde geldt volgens Esack voor de termen ‘zwart’ en ‘wit’ in de Koran bijvoorbeeld in deze passage over het hiernamaals:

Hoewel de termen ‘zwart’ en ‘wit’ in deze verzen door traditionele Korancommentatoren metaforisch worden uitgelegd en ze volgens hen geen betrekking op huidskleuren hebben, kunnen deze voor mensen met een donkere huidskleur kwetsend worden ervaren en zijn ze open voor een racistische interpretatie. Bovenstaande en soortgelijke passages wijzen er ook op dat taal niet neutraal is, context afhankelijk is, en onbewust discriminerende elementen kan bevatten.

Zelfs een bekend vers dat vaak door moslims geciteerd wordt als bewijs dat de islam anti-racistisch is, heeft volgens Esack een problematische kant:

Het eerste deel van het vers zegt namelijk dat God volkeren en stammen heeft gemaakt. Dit kan op een racistische manier geïnterpreteerd worden als een rechtvaardiging om stammen en volkeren intact te houden zoals God ze geschapen heeft en vooral geen interraciale of interculturele huwelijken aan te moedigen. Al moet gezegd worden dat dit vers zelden zo door moslims uitgelegd wordt.

De Koran is in het algemeen anti-racistisch en werd door de eeuwen heen ook zo uitgelegd. De problematische elementen zijn volgens Esack minimaal en te vergelijken met een kleine zwarte stip op een groot wit scherm. Het ligt er maar aan waar je de focus op legt. Negeren is echter geen optie voor de kritische blik van Esack. Het gebruik van de termen ‘zwart’ en ‘wit’ in een negatieve en positieve betekenis in de Koran, lijken een erfenis te zijn van pre-islamitische tribale en racistische context.

Esack maakte met een gedachtenexperiment de volgende vergelijking tussen de Koran en de Nederlandse samenleving. Stel dat Nederland voor 100% anti-racistisch was, en zwarte piet door niemand als racistisch ervaren werd, en slechts uit conservatisme behouden werd. Dan nog zou het nodig zijn om kritisch te reflecteren op de figuur van zwarte piet en deze kritisch aan te pakken met vragen als: waar komt zwarte piet vandaan? Wat betekende zwart in de context waarin hij is ontstaan? Welke onbewuste racistische vooroordelen en structuren zitten erachter verscholen?

Janneke Stegeman vulde Esacks verhaal aan door te wijzen op de ideologische dimensie achter racisme. Zo had het Kolonialisme een economische verklaring maar was deze ook eeuwen lang de drager van racisme, waarvan de christelijke theologie de software was. Ze deelde openhartig hoe haar anti-racisme proces zich had ontwikkeld en dat ze in Palestina voor het eerst bewust werd van haar eigen ‘witheid’ en privileges.

Ook refereerde ze aan een voorval, waarbij iemand op Facebook een oude zwarte piet foto van haar naar boven had gehaald. Haar eerste reactie was dat ze wilde dat deze foto voorgoed verwijderd werd. Even later realiseerde ze zich dat het veel beter is deze zichtbaar te laten en uitleg te geven over hoe ze toen dacht en hoe haar groeiproces is verlopen. Dat lijkt me een goed advies over hoe om te gaan met problematische teksten in heilige boeken: niet negeren of eruit knippen, maar laten staan en uitleggen hoe en in welke context teksten ontstaan en hoe we een nieuwe verhouding tot de teksten kunnen bewerkstelligen.

Bij de vragenronde gaf Esack een slotboodschap aan Nederlandse moslims: daag het witte racisme, en het discours dat moslims uitsluit en tot niet-Nederlanders verklaart, uit. In plaats van aanpassen aan de dominante structuren moeten moslims in navolging van profeten de macht juist bekritiseren en uitdagen. Tegelijkertijd moeten moslims ook kritisch staan tegenover hun eigen gemeenschappen en deze uitdagen wanneer deze “the same shit” van discriminatie herhalen. “We moeten onze eigen zwarte piet ook aanpakken”.

Sfeerimpressie: