Aboutaleb: “We gaan met elkaar op weg naar de WIJ-samenleving”

Afgelopen voorjaar was ik met Rotterdamse scholieren in kamp Westerbork. Kinderen uit groep 8 van basisschool De Vierambacht en havo-3 leerlingen van het Montessori Lyceum. Een aantal jaren geleden ben ik met dit speciale scholenproject begonnen, omdat ik het belangrijk vind dat de lessen van de Tweede Wereldoorlog worden doorgegeven. Veel jongeren hebben nauwelijks besef van deze zwarte bladzijde in de geschiedenis.

Op weg naar Westerbork denken de scholieren nog: “waarvoor moet ik meer dan twee uur in de bus zitten?” Maar de rondleiding, het verhaal en de foto’s maken altijd diepe indruk:

Het verhaal over een premature baby, die in Westerbork nog zo liefdevol behandeld werd. Eenmaal gezond en sterk, werd de baby zonder pardon met zijn ouders op de trein naar Auschwitz gezet, om te worden vermoord.

De foto van een trein die klaar stond om te vertrekken. Wagons vol mensen die hun noodlot tegemoet gingen. Een perron vol mensen die wanhopig “tot ziens” riepen, tegen beter weten in.

”Ik begrijp het, het gaat over de oorlog en onze stad”, zei een meisje tijdens het bezoek. Een andere scholiere zei: “ik wil voortaan met mensen praten over wat ze ècht voelen en denken. Je kunt in één klap weg zijn. Dat heb ik vandaag wel geleerd.”

Dames en heren,
Het is waar: vergelijkingen met de Tweede Wereldoorlog gaan altijd mank. Alle spiegelingen met de huidige tijd doen afbreuk aan het onmetelijke leed dat toen geleden is. Toch was ik ontroerd door de reacties. Want eigenlijk zeiden ze drie dingen:

Dit bezoek heeft mijn ogen geopend.
Ik herken mij in deze mensen die ik niet ken, en
Ik begrijp dat wat er toen is gebeurd, ook iets betekent voor nu.

Daarom is het zo belangrijk dat wij de lessen van de Tweede Wereldoorlog blijven vertellen. Kennis leidt tot inzicht en inzicht leidt tot compassie. En compassie is een onmisbaar ingrediënt voor een vreedzame samenleving.

Een samenleving waarin we oog hebben voor de noden van de ander, voor mensen die het minder hebben dan wij. Omdat solidariteit van alle tijden is.

Omdat solidariteit wederkerig is!

Deze herdenking van de Kristallnacht is een belangrijke les. Die nacht was er sprake van een explosie van Jodenhaat, een haat die al langer onderhuids woedde en stelselmatig gevoed werd door de machthebbers. Van de hoofdstad tot in het kleinste dorp werden Joodse medeburgers beschimpt, geslagen en opgepakt. Hun synagogen en bezittingen – winkels, boeken, huisraad – alles werd vernield.

Martin Gilbert schrijft in het voorwoord van zijn boek over dit keerpunt in de geschiedenis: “De Kristallnacht was het voorspel van de vernietiging van een heel volk en een indicatie van wat er gebeurt wanneer een maatschappij het slachtoffer wordt van haar lagere instincten.”

Wat zou de jongere generatie van deze nacht moeten leren? En misschien nog wel veel meer mensen? Want tot mijn grote verdriet constateer ik dat die zwarte bladzijde in onze geschiedenis vaak haastig, bijna achteloos worden omgeslagen. En soms helemaal niet meer gelezen wordt.

In de eerste plaats moeten we allemaal beseffen dat de Kristallnacht niet op zichzelf staat. Dat het vernederen, beschuldigen en vernielen al jaren eerder was begonnen. Duitsland had in de Eerste Wereldoorlog een nederlaag geleden en stond economisch aan de rand van de afgrond.

Daar moest de Joodse bevolking voor boeten. Niet omdat zij geen goede medeburgers waren, integendeel: vele families woonden al generaties lang in Duitsland en behoorden tot de midden- en bovenklasse van de samenleving. Duizenden Duitse joden hadden meegevochten in de Eerste Wereldoorlog.

Zij moesten boeten omdat zij “anders” waren.
Een ander geloof hadden,
Een andere cultuur.
Zij waren een makkelijk doelwit.

De brandstichting, overvallen en geweldpleging werden lang afgedaan als incidenten. Veel mensen staken hun kop in het zand, in binnen- en buitenland. Maar alle incidenten leidden wel tot die ene, noodlottige nacht. Een keerpunt in de geschiedenis.

Schelden, beschuldigingen: het lijken slechts woorden. Maar ze maken meer kapot dan je denkt. Onwetendheid is een voedingsbodem van haat en racisme. En haat en racisme plaveien de weg naar geweld. Nog steeds.

Voor de machthebbers was de Kristallnacht het startmoment om hun uiteindelijke plan ten uitvoer te brengen: de totale vernietiging van het Joodse volk. Daar was het al die tijd om te doen geweest, maar het ultieme mandaat ontbrak nog: de openlijke steun van de bevolking. De indoctrinatie en propaganda hadden hun vruchten afgeworpen.

We moeten op onze hoede zijn voor politici en religieuze leiders die bevolkingsgroepen over één kam scheren. Leiders die oproepen tot haat en geweld. Zij gebruiken slechts gevoelens van frustratie en onvrede voor eigen gewin, om hun eigen machtspositie te verstevigen.

Wees ook op je hoede voor mensen die zulke leiders naar de mond praten, want zij zijn misschien nog gevaarlijker: zij zijn bang. Politiek is niet voor bange mensen. Politiek betekent: belangrijke beslissingen nemen voor de sámenleving, niet voor individuen.

Na de Kristallnacht volgde de Holocaust. En ook al besef ik hoe ongepast en pijnlijk die vergelijking kan zijn, in Westerbork heb ik de gruwelen van de Jodenvervolging vergeleken met de gruwelen van IS. Omdat er ook overeenkomsten zijn.

Ook IS voert een etnische zuivering uit, op christenen, sjiieten, alevieten, yezidi’s en gematigde moslims. Niet met een helse machinerie zoals in nazi-Duitsland, maar met een onwettig leger van hooguit 40.000 man. Achterlijke, onwetende soldaten, die een spoor van vernieling en menselijke misère achterlaten. De gevolgen zien we ook in ons land: duizenden vluchtelingen zoeken bij ons een veilig thuis.

De Holocaust is met niets te vergelijken. Maar ik heb die scholieren een handvat gegeven, waarmee zij een verbinding kunnen maken tussen het verhaal van toen en nu. Tussen de geschiedenis en wat zij nu op televisie en internet zien.

En dat is nodig, want het internationale politieke krachtenveld van nu is ingewikkeld. Het is bijna niet meer te overzien wie tegen wie vecht en waarvoor. De aloude betekenis van: “de vijand van mijn vijand is mijn vriend” gaat niet meer op. Vrede lijkt soms verder weg dan ooit. Maar wij staan niet machteloos.

Wij kunnen verder bouwen aan de samenleving waarin wij samen willen leven. Daar waar betrokken leiders wereldwijd slechts machtspolitiek bedrijven, moeten wij laten zien waar wij als samenleving toe in staat zijn.

Een belangrijke eerste stap is dat we het wij-zij denken doorbreken. WIJ, dat zijn alle mensen die de rechtstaat als norm hanteren. WIJ, dat zijn de jongeren en de ouderen, degenen die hier geboren zijn of pas later in hun leven zijn komen wonen. WIJ, dat zijn alle mensen, met of zonder religie, de zeker-weters en de twijfelaars.

Er is plek voor iedereen die iets van zijn leven wil maken. Natuurlijk zijn er eenlingen die niet in de WIJ-samenleving thuis horen. Die zichzelf buiten de kring plaatsen: mensen die geweld gebruiken, en religieuze teksten kapen om hun wandaden te legitimeren. Voor hen is geen plek in onze WIJ-samenleving.

De WIJ-samenleving is er voor alle mensen die in vrede en vrijheid in onze rechtsstaat willen leven. Waar vrijheid van onderwijs, van religie, van vergadering en drukpers is. De Grondwet beschermt een minderheid tegen de macht van de meerderheid. Zodat iedereen het leven kan leiden zoals hij of zij wil. Maar daarbij hoort een belangrijke clausule, namelijk dat de vrijheid van de een de ander geen schade mag berokkenen.

Vrijheid is een recht, maar vrijheid moeten we ook gunnen aan anderen. Daarom is het zo belangrijk dat we elkaar ontmoeten. Dat we elkaar opzoeken en steunen. Door die ontmoeting kunnen we eventuele angsten bij de ander weg nemen. Elkaar kennen – en kennis hebben van de geschiedenis – zijn medicijnen tegen angst. We mogen geen muren optrekken in onze samenleving. Nu niet en nooit niet.

We gaan met elkaar op weg naar de WIJ-samenleving. Niet verdeeld, maar samen. Niet met wapens, maar met woorden. Niet met haat, maar met liefde.

Laat dit het nieuwe keerpunt in de geschiedenis zijn.