In de huidige media krijgt de islam en met name moslimfundamentalisme veel aandacht. Zo meldt de website van het Parool op 26 maart dat uit onderzoek blijkt dat 55% van de stellen waarvan de vrouw een hoofddoek draagt, ‘fundamentalistisch’ is.
Een respondent in dit onderzoek werd als fundamentalistisch bestempeld als hij een bevestigend antwoord gaf op de volgende drie stellingen: ‘Gelovigen moeten terug naar de wortels van hun geloof’; ‘er is maar één interpretatie van de Koran/Bijbel mogelijk’; ‘de regels van mijn geloof gaan boven de wetten van mijn land’.
Berichten in de media vereisen vaak nuance; zeker als er een moeilijk definieerbaar begrip als ‘moslimfundamentalisme’ wordt gebruikt. Zijn de drie bovenstaande stellingen wel afdoende?
Al-Afghani
Jamâl al-Dîn al-Afghânî (1838-1897) was een in Afghanistan geboren filosoof en auteur, en een van de grootste islamitische (fundamentalistische) denkers van de afgelopen twee eeuwen. Zijn theorieën zijn zeer invloedrijk geweest in het salafisme en hij geldt ideologisch gezien als een grondlegger van onder andere de Moslimbroederschap. Hij legde het fundament voor antikolonialisme in het Midden-Oosten door een terugkeer naar de kern van de islam; niet alleen in theorie, maar ook in de praktijk. Hij bemerkte een steeds groter wordende dominantie van westerse mogendheden, op politiek en economisch vlak.
Al-Dîn al-Afghânî zag het westers imperialisme en met name secularisme als een groot gevaar voor de islamitische wereld. De kracht van de samenleving lag volgens hem in cultureel-religieuze uitingen, waarin de islam een unieke rol vervult. De eenheid van moslims had volgens hem een niet te evenaren potentie. Hij pleitte voor het pan-islamisme en tawhid; niet alleen voor eenheid bij de verschillende vormen van islam, maar ook voor eenheid in politieke zin. Een scheiding tussen kerk en staat wordt hiermee verworpen. Al-Dîn al-Afghânî kan tot de islamisten gerekend worden.
De islam speelt volgens Al-Dîn al-Afghânî een cruciale rol in het dagelijks leven; secularisme wordt vooral opgevat als een culturele bedreiging. De islam staat namelijk volgens hem voor eenheid en morele solidariteit, waar ook wetten en politieke instituties op gebaseerd zijn. Secularisme ondermijnt daarmee niet alleen het fundament, maar in feite alle lagen van de samenleving. Hij zag het secularisme dan ook als een sluwe truc van het Westen om de instituties van de islamitische wereld te doen wankelen. Daarom ziet Al-Dîn al-Afghânî ook de noodzaak van het actief benadrukken van het belang van de islam in theorie én praktijk. ‘De kracht van het geloof’ moet actief worden benut om de macht van het Westen in te dammen.
Moslimbroederschap en Hamas
Al-Dîn al-Afghânî stierf in 1897 in Istanbul, maar zijn theorieën zijn nog steeds relevant voor vele moslims. Zo bouwt de Moslimbroederschap voort op zijn ideeën. Nadat Hosni Moebarak in 2011 werd afgezet als president van Egypte, werd Mohamed Morsi met 52% van de stemmen gekozen tot nieuwe president van Egypte. Hij was afkomstig uit de Moslimbroederschap en hanteerde het idee van een zo groot mogelijke eenheid tussen kerk en staat.
Ook Hamas, als afsplitsing van de hedendaagse Moslimbroederschap, is sterk beïnvloed door de ideeën van Al-Dîn al-Afghânî. In het Handvest van Hamas uit 1988 zijn de denkbeelden van deze belangrijke islamitische filosoof te herkennen. Artikel 1 uit het Handvest luidt:
‘De Islamitische Verzetsbeweging baseert haar richtlijnen op de islam; ontleent daaraan haar denken, interpretaties en denkbeelden over het bestaan, het leven en menselijkheid; verwijst ernaar voor wat betreft haar handelen; en is erdoor geïnspireerd bij iedere stap die wordt gezet.’
De twee hierboven genoemde organisaties worden in veel westerse landen gezien als terroristische organisaties. Omgekeerd wordt het westers imperialisme (en met name de secularisering die dat met zich mee heeft gebracht) als het grootste gevaar voor de islamitische samenleving gezien. Dit is dan ook een belangrijke reden voor het feit dat verzoening tussen het Westen en organisaties als de Moslimbroederschap en Hamas onmogelijk lijken.
De hedendaagse vertalingen van het gedachtegoed van Al-Dîn al-Afghânî staan weinig tolerantie jegens het Westen toe. Oordeelsvorming vanuit het Westen over de Moslimbroederschap en Hamas zal dan ook altijd in deze context moeten worden gezien. Westerse inmenging in het conflictgebied Israël-Palestina zal door groeperingen met theorieën van Al-Dîn al-Afghânî als basis altijd scherp worden beoordeeld (of veroordeeld).
De gedachtegang van Al-Dîn al-Afghânî moet wel in zijn historische context geplaatst worden. Hij heeft namelijk enige tijd een opleiding genoten in het door de Britten gekoloniseerde India, waar hij onder streng toezicht stond en uiteindelijk zelfs werd weggestuurd door de koloniale overheersers. Deze overheersing kwam hij later in zijn leven ook in Egypte tegen. Hij is derhalve onvermijdelijk beïnvloed door de toenmalige situatie in India en Egypte.
Meer dan honderd jaar later zijn de staatsvormen van vele landen sterk veranderd en is de directe inmenging van het koloniale Westen sterk teruggedrongen. Het is dan ook zeer de vraag of de ideeën van Al-Dîn al-Afghânî over het Westen vandaag de dag nog even relevant zijn als toen.
Onderzoek in Parool
Is het onderzoek zoals aangehaald in het Parool relevant? De drie stellingen ten aanzien van fundamentalisme waren: ‘Gelovigen moeten terug naar de wortels van hun geloof’; ‘er is maar één interpretatie van de Koran/Bijbel mogelijk’; ‘de regels van mijn geloof gaan boven de wetten van mijn land’.
In het licht van de theorieën van Al-Dîn al-Afghânî lijken deze stellingen enigszins te wijzen op een fundamentalistische opvatting van de islam. De eerste stelling gaat over geloofsbelijdenis, de tweede over de mogelijke interpretatie van de Koran en de derde over de relatie van het geloof ten opzichte van de staat. Wie bevestigend antwoordt op deze drie stellingen gaat in de richting van het gedachtegoed van Al-Dîn al-Afghânî, maar de opvattingen van deze negentiende-eeuwse filosoof gaan verder. ‘De kracht van het geloof’ verstrekt de islam een unieke positie ten opzichte van andere geloven. Dit zie je vandaag de dag nog terug in de opvattingen van Hamas over de bevoorrechte positie van de islam. Ook de verhouding met het westerse imperialisme is een invalshoek waar Al-Dîn al-Afghânî nadruk op legt.
Verafschuwing van het Westen is met name herkenbaar in terroristische organisaties; ook Al-Qaida wordt tot de islamistische organisaties gerekend. Al-Dîn al-Afghânî maakt zelf geen verwijzingen naar geweld en terrorisme, maar zijn visie wordt wel gebruikt door terroristische organisaties.
Het is van cruciaal belang om de gedachtegang van denkers als Al-Dîn al-Afghânî te begrijpen, als je hedendaagse ontwikkelingen bestudeerd en onderzoek doet naar fundamentalisme. Met name het begrip over de Moslimbroederschap en Hamas kan verrijkt worden met goed inzicht in de theorieën van deze negentiende-eeuwse filosoof. Wederzijds begrip is vaak een eerste stap richting verzoening; Jamâl Al-Dîn al-Afghânî kan ons daar wellicht bij helpen.
Geachte heer Wildeman,
De naam van deze bijzondere denker was Jamaluddin of zoals in het Westen wordt geschreven Jamal al-Din en zijn familienaam was Asadabadi en hij was niet geboren in Afghanistan die in die tijd niet bestond maar in het hartje Iran in het dorp Asadabad niet ver van Hamadan. Er zijn meer dan genoeg bewijzen die deze bevestigen.