Briefwisseling The Passion – De derde brief

Beste Mirella,

“Ik onderschrijf een aantal van je kritiekpunten dit jaar”, schreef je. En toen volgden twee punten die ik helemaal niet genoemd heb. ‘k Had even het gevoel dat je me met Frank Bosman verwarde! Het gaat me natuurlijk helemaal niet over de technische of muzikale kwaliteit van The Passion. En ook niet over smaak, waarover natuurlijk altijd te twisten is. Ik ben geen theater- of TV-recensent.

Ik herkende me dan ook niet in je inleiding waarin je me vergeleek met “een recensent van klassieke muziek die bij een popconcert terecht gekomen is en het concert met één ster waardeert, omdat er geen violen te horen zijn en de zanger in spijkerbroek op het podium staat”.

Vorig jaar schreef ik: “Ik heb geen enkele neiging om laatdunkend over The Passion te doen. Nieuwe tijden hebben nieuwe wijzen nodig om het verhaal te vertellen. Televisie, internet en spektakel horen bij onze tijd, net zoals passiespelen bij voorbijgegane eeuwen hoorden.”

Het ging me bij mijn kritiek in eerste instantie niet om de vraag wat The Passion met mensen doet (dat laat ik graag aan jou, aan sociologen en andere deskundige menswetenschappers over), maar wat de makers ervan ermee uitwillen dragen, ermee uit willen drukken. Ik behoor niet tot diegenen die liever geen The Passion willen, maar tot hen die graag een wat andere The Passion zouden zien.

Op mijn beide inhoudelijke kritiekpunten (welke plaats voor de vrouwelijke leerlingen? Welk beeld wordt er van Jezus geschetst?) ben je niet ingegaan. Dat ligt waarschijnlijk buiten je wetenschappelijke onderzoeksveld, maar als gelovige, en als predikante, moet je daar toch wel een paar gedachten over hebben, dunkt me.

Jij ziet The Passion als een vaststaand gegeven, en je kijkt wat dat bij deelnemers teweegbrengt. Dat is belangrijk, goed, interessant. Ik kijk – dat hoort bij mijn vakgebied – naar de vraag naar welke boodschap ermee uitgedragen wil zijn. Want ook in de laatmoderne cultuur is de boodschapper niet neutraal. Het verhaal krijgt niet slechts betekenis door de hoorder/kijker.

Ik neem als centrale zin uit je brief de volgende: “in de laatmoderne cultuur heeft de ene interpretatie niet meer gezag dan de andere. Mensen bepalen zelf wel wat de betekenis van Jezus is”.

Van harte met je eens. Maar dat is geen reden om alle zingevende creativiteit maar aan de “laatmoderne ontvanger” over te laten en je tot het na-papegaaien van een 2000-jaar oud verhaal te beperken. Het wordt pas spannend wanneer de makers van een passie zelf ook geëngageerd raken en hun eigen visie overbrengen. Naast jouw “laatmoderne ontvanger” zou ik dus graag een “geëngageerde zender” zien. Zo komen interpretaties met elkaar in gesprek.

De vraag naar het ‘waarom’ van deze mens, van dit lijden, van deze dood, wordt ontweken. En het is nu juist déze vraag die het leven, het lijden en het sterven van deze mens voor mensen vandaag zinvol kan laten zijn. Binnen de theologie zijn er oneindig veel antwoorden op deze waarom-vraag gegeven. Zelfs in de Bijbel zelf vind je een diversiteit van christologieën. Natuurlijk gaat het me er niet om dat we het grote publiek één van die interpretaties moeten opdringen. Maar laat de vraag in ieder geval gesteld worden. Anders kun jij je onderzoek net zo goed bij de opvoering van Hamlet of een ander mooi en indrukwekkend theaterstuk doen.

Deze vraag naar het ‘waarom’ kan echter pas gesteld worden als de vraag naar het ‘wie’ van deze mens ook een plaats krijgt. Jezus stierf niet omdat er een stelletje gemenerikken in Jeruzalem rondliep. Zijn lijden, sterven (en verrijzen) beantwoordden aan zijn leven, zijn (s)preken en handelen.

Daarom ben ik – en dat zal je misschien verbazen – net zo sceptisch ten aanzien van al die Matthäus-passionen. Ik vind ze prachtig (net zoals ik veel van de Nederlandse The Passion-muziek ook prachtig vind overigens!). Maar ze bewerken niet meer wat ze in de 18e eeuw wel bewerkten.

Het grote verschil tussen nu en toen is niet dat “laatmoderne mensen zelf wel bepalen welke betekenis ze er aan (willen) geven”, maar dat de mensen van toen een beeld hadden van wie Jezus van Nazareth (voor hen) was. Het overgrote deel van onze generatiegenoten hebben daar vaak geen enkel idee meer van.

Een emotionele opvoering over een man die de dood in wordt gejaagd voegt dan ook niets toe. De Matthäus-passion vond in de tijd van Bach plaats binnen een kerkelijk jaar waar de gelovigen week-in-week-uit over Jezus spreken en handelen hoorden. Dat is er allemaal niet meer.

Dus moet de Passion een nieuwe vorm krijgen. Niet slechts een nieuwe muzikale vorm. Maar een vorm waar de boodschap, het leven, het spreken, het handelen, van deze unieke mens beter hun plaats krijgen.

Een tweede centraal citaat uit je brief: “Het is een theologische kerngedachte dat de God van het christendom zich midden onder de mensen begeeft. Deze God laat zich vinden daar waar mensen twee uur buiten in de kou gaan staan kijken en luisteren naar een spektakel en waarin muziek dan ineens een diepere betekenis krijgt. ”

Tussen de eerste en de tweede zin van je citaat mis ik het meest wezenlijke. Het is immers toch juist in de persoon van Jezus van Nazareth dat “de God van het christendom” zich onder de mensen begeeft? Het is toch in deze unieke mens dat God zich verlossend solidair met de mensheid en de Schepping toont en onze broeder wordt?
En zo kom ik vanzelf op mijn andere kritiekpunt. Het is misschien juist omdat deze eigenlijke Jezus buiten beeld blijft en er slechts een emotioneel verhaal over een ter dood veroordeelde overblijft, dat de mise-en-scène, het glamour-en-glitterachtige showbizz-karakter, de makers en de kijkers niet stoort.

Dat mensen verschillende diepere betekenissen aan muziek kunnen ontlenen, dat kan ik zelf ook wel bedenken. Maar als de EO en de KRO samen een spektakel aanbieden over de laatste uren van Jezus van Nazareth, dan zou ik ook graag zien dat deze Jezus zèlf een beetje in the picture komt.

Ook dan zouden al die laatmoderne mensen op het Van Heek-plein in Enschede hun eigen interpretatie hebben gegeven. Ook dan zou er een grote diversiteit aan belevingen hebben plaatsgevonden. Maar dan was het niet slechts bij een “comfort”-Passion gebleven, maar was het ook een “challenge”-Passion geworden.

Daarom een tip voor volgend jaar: waarom geen voetwassing? (Zoals bijvoorbeeld bij de lokale Passion in Wijk bij Duurstede.) Maar dan een echte. Laat ons voeten wassen. Van daklozen. Van ABN-Amro-bestuurders. Van PVV-stemmers. Van asielzoekers. Van buschauffeurs. Van kapsters. Van slachtoffers van seksueel misbruik. Van vuilnismannen. Van rabbijnen en immams. Van prostituees. Van gevangenen. Van pedofiele paters. Desnoods van BN-ers! Haal ons kijkers uit onze comfortzone en prikkel ons. Daag ons uit. Tot nadenken. Tot navolging. Ter nagedachtenis.

Met groet,
Hendro