Het Chanoekafeest voert terug op de Griekse tijd. Alexander de Grote heeft van Griekenland een wereldrijk gemaakt. Alexander is de joden goedgezind. Als hij een bezoek brengt aan de tempel in Jeruzalem, zien de priesters tot hun grote opluchting dat hij een buiging maakt. Uit sympathie voor die daad van respect worden joodse jongens tot op de dag van vandaag naar Alex vernoemd. Na zijn dood valt het hellenistische imperium uiteen. Het land komt na een machtsstrijd in de legertop in de Seleucidische invloedssfeer te liggen. De nieuwe machthebber is Antiochus Ephiphanes-godheid, voor zijn vijanden is hij Antiochus Epimanes- de-gek.

Antiochus probeert alles wat niet Grieks is te vernietigen. Het is de joden niet langer toegestaan om offers te brengen in de tempel en Sjabbat te houden. Wie weigert om varkensvlees te eten, wordt gedood. De besnijdenis wordt verboden. Ouders die hun jongetjes laten besnijden, worden samen met de moheel gedood. Geassimileerde joden proberen de besnijdenis ongedaan te maken. In de tempel worden rituelen voltrokken ter ere van Zeus. Tegen dit alles komen de joden in het jaar 164 voor de christelijke jaartelling onder leiding van Juda de Makkabeeër in opstand. Dan geschiedt er een wonder. In de heroverde tempel treffen de opstandelingen een kruikje aan, met de olie kan men de kandelaar acht dagen lang laten branden.

Chanoekia uit JemenHet Chanoekafeest valt in de winter, als de dagen heel kort zijn. Voor mensen uit de oudheid moet het terugtrekken van de zon een angstaanjagende gebeurtenis zijn geweest. Ook al wist men uit ervaring, door jarenlange observatie van de hemellichamen, dat de zon na het bereiken van de zuidelijke keerkring terugkeerde, de dankbaarheid jegens de goden was groot. Er was een mirakel geschied, maar wat zijn wonderen eigenlijk?

Het Nieuw Israëlietisch Weekblad (12.12.14) wijdde een nummer aan dit onderwerp. Sarah Whitlau legt uit dat wonderen zaken zijn die ingaan tegen de natuur. God mengt zich in de schepping of, in de visie van Maimonides, God heeft toen hij de aarde schiep wonderen ingebouwd in de natuurwetten. Chanoeka verbindt joden overal ter wereld met het oude joodse land, zegt Salomon Bouman. Voor hem staat het licht van Chanoeka voor de vurige hoop dat er vrede komt tussen Israël en de Palestijnen. Jaron Beekes verdiept zich in de vraag waarom er zoveel joodse goochelaars zijn. Het begint al in de Thora als Mozes en Aron de Egyptische magiërs te slim af zijn. In de zestiende eeuw schept de kabbalistische rabbijn Löw een golem, een kleifiguur die middels magische spreuken tot leven kan worden gewekt als het antisemitisme in Praag de kop opsteekt. Hedendaagse magiërs zijn David (Seth Kotkin) Copperfield, Harry Houdini (geboren Ehrich Weiss) en Uri Gellner uit Tel Aviv.

Opperrabbijn Binyomin Jacobs wijst op het wonder dat de joden er na eeuwen van vervolging nog steeds zijn. In het heetst van de Gaza-oorlog, afgelopen zomer, was Nederland diverse keren getuige van uitingen van jodenhaat. Steeds meer individuele joden zijn bang om herkenbaar als jood over straat te gaan. Zo beschouwd is het een wonder dat er ook dit jaar op verschillende openbare plaatsen chanoekiot worden ontstoken, onder meer in het stadhuis in Middelburg en op de Dam in Amsterdam.

Waarom steken joden een Chanoeka-kandelaar aan in de publieke ruimte, en zetten we die thuis voor het raam? Anders dan in de christelijke en islamitische traditie, bedrijft het jodendom geen zending, vanuit de overtuiging dat meerdere wegen naar God en naar de uiteindelijke komst van de masjiach leiden. Het licht van de chanoekia straalt af op de wereld als een teken dat joden deel willen uitmaken van die samenleving. Sinds de wettelijke gelijkberechting in 1796 is de joodse inburgering een delicaat proces geweest. Autochtone burgers vreesden voor concurrentie, rabbijnen waarschuwden voor de teloorgang van het jodendom.

Het debat over de integratie van minderheden woedt tot op de dag van vandaag. Een recent voorbeeld van een gepolariseerd discours is het conflict tussen twee parlementariërs met een Turkse achtergrond, Tunahan Kuzu en Selçuk Öztürk en de Partij van de Arbeid. Het is het zoveelste treurige voorbeeld van onze onmacht om met culturele diversiteit om te gaan. Het conflict zal m.i. voortduren als men vast blijft houden aan een verouderde visie op identiteit. Verondersteld wordt er een scherpe grens zou bestaan tussen Nederlandse basiswaarden die overigens zelden worden gedefinieerd – waar hebben we het eigenlijk over? – en andere tradities, loyaliteiten en geschiedenissen. Het wordt hoog tijd om dit denken in termen van onverzoenlijke tegenstellingen te vervangen door een en/en discours.

Antiochus dwong de joden af te zien koshere voedselvoorschriften en de rituele besnijdenis. Chanoeka laat zien dat op assimilatie gerichte beleidsnotities gedoemd zijn te mislukken.

Foto’s: chanoekia uit een concentratiekamp (boven) en uit Jemen, Jacob Richman, ‘Chanukiyot Collection in Bukharim, Jerusalem’.

rachelree

Rachel Reedijk

Schrijver

Rachel Reedijk is cultureel antropoloog en schrijver. Ze is lid van de dialoogcommissie van de Liberaal Joodse Gemeente in Amsterdam.
Profiel-pagina
Nog geen reactie — begin het gesprek.