Knuffels, een nieuwe trend

Kinderspeelgoed is al zo oud als de weg naar Rome, letterlijk. Uit onderzoek weten we dat Romeinse kinderen al speelgoed hadden, waaronder poppen. Knuffelbeesten dateren echter pas uit de negentiende eeuw, toen fabrikanten als Margarete Steiff in Duitsland zich op de groeimarkt van teddyberen en andere knuffelbeesten stortten. Zij sloten daarmee aan bij een nieuw familiebewustzijn, waarin de warmte en de liefde binnen het gezin werden benadrukt – het is ook de tijd dat het vieren van kinderverjaardagen in zwang kwam, gevierd met speciale kinderpartijtjes. En wat was er leuker om te geven als een knuffelbeest? Als er iets is dat verbonden is met warme herinneringen dan is het wel de teddybeer. Wie had niet zijn eigen favoriet, die natuurlijk nooit mocht worden weggegooid? Het is echter pas aan eind van de vorige eeuw, dat de teddybeer onderdeel werd van een nieuw publiek ritueel: als een teken om er medeleven mee te betuigen of om er kinderen een hart mee onder de riem te steken, bijvoorbeeld omdat ze ziek zijn. Tegenwoordig zijn er zelfs knuffelinzamelingacties voor kinderen in arme landen. En was het niet ook een mooi teken om de vluchtelingen die door de recente vluchtelingencrisis naar Nederland zijn gekomen te verwelkomen met een knuffel?

Knuffels stralen warmte en genegenheid uit. Iemand een knuffel geven is een symbolisch gebaar waarmee je iets tot uitdrukking wilt brengen. Knuffelbeesten lijken speciaal bij kinderen te horen maar ook Thialf staat er bekend om, waar het een gebruik is geworden om de kampioenen onder knuffels te bedelven. De schaatsfestijnen in Thialf staan bekend om hun gezellige sfeer en de warmte waarmee we de kampioenen in ons hart sluiten, een huldeblijk dat muzikaal ondersteund wordt door een dweilorkest. Schaatsen is blijkbaar een ‘warme’ sport. De sfeer is toch net even anders als in een voetbalstadion.

Afscheid en verlies

In de jaren negentig kreeg het knuffelbeest een nieuwe functie bij het verwerken van afscheid en verlies. De trend lijkt begonnen te zijn op de begraafplaats, waar steeds vaker een afzonderlijk deel voor de kindergraven werd ingericht. Kunstenaars gingen experimenteren met nieuwe vormen van grafmonumenten, die speciaal aansloten bij de belevingswereld van kinderen. Grafstenen in de vorm van een teddybeer werd de nieuwe trend. Kindergraven zijn altijd al bijzonder geweest in hun beeldtaal met vroeger engeltjes en tegenwoordig vlindertjes, konijntjes of sterren of een regenboog. Maar het knuffelbeest symboliseert bij uitstek de liefde en de onschuld.

Een tweede nieuwe trend was in de jaren negentig het spontane gebruik om bermmonumenten in te richten, om de plek te markeren waar jonge verkeersslachtoffers om het leven kwamen. Ouders en vriendjes geconfronteerd met dit plotselinge verlies zochten naar een plek voor hun rouwbeklag en vonden die in de plek van overlijden. Overheden waren er aanvankelijk helemaal niet blij mee, vanwege het gevaar dat deze illegale monumentjes zouden opleveren voor de verkeersveiligheid. Tegenwoordig laat men ze oogluikend toe.

Dergelijke bermmonumenten treffen we ook wel aan in het buitenland. Daar gaat het vaak om kruisbeelden, met een religieuze symboliek dus. In zekere zin gaat het terug op een oudere traditie van wegkruisen, zoals die bijvoorbeeld in Nederland vooral in Limburg populair was. De provincie Limburg staat vol met dergelijke wegkruisen, sommige dateren al van de negentiende eeuw of zelfs eerder. Deze zogenoemde ongevals- of memoriekruizen waren bedoeld om de plek van een plotseling sterfgeval of moord te markeren en te herdenken.

De nieuwe bermmonumenten zoals die in Nederland in zwang kwamen, waren en zijn vaak niet meer dan een eenvoudige steen, een tijdelijk monumentje waar nabestaanden bloemen neerlegden. En knuffelbeesten, om te laten zien welke bijzondere betekenis de jonge overledene voor hen had. Het past allemaal in een zoektocht naar nieuwe rituelen, in een tijd dat de klassieke kerkelijke rituelen aan betekenis begonnen in te boeten. Men zocht nieuwe plekken en nieuwe vormen om te rouwen.

Verbondenheid

Zo rond 2000 kreeg het knuffelbeest ook een functie op momenten van publieke rouw. Rond de eeuwwisseling kreeg Nederland achter elkaar een aantal rampen en moorden te verwerken: de vuurwerkramp in Enschede in 2000, de cafébrand in Volendam in 2001 en de moord op Pim Fortuyn in 2002. Vooral bij het overlijden van Fortuyn was het aantal knuffelbeesten overweldigend. Ze werden op verschillende plekken, verbonden met het leven van Fortuyn, neergelegd. Deze herdenkingsplekken waren onder andere zijn huis in Rotterdam, het Rotterdamse gemeentehuis, het homomonument in Amsterdam en uiteraard de plek in het Mediapark waar hij vermoord werd. Voor velen fungeerde Fortuyn blijkbaar als nationale knuffelbeer bij uitstek.

Nog veel overweldigender was vorig jaar de nationale herdenking van de slachtoffers van de MH17. waarbij eindeloze rijen knuffels werden neergelegd bij de plek waar de identificatie van de slachtoffers plaatsvond, de Oudheusdenkazerne in Hilversum. In haar toespraak tijdens de herdenking ging theologe Jacobine Geel tastend op zoek naar nieuwe woorden en nieuwe metaforen, het kan ook niet anders. In een religieus divers Nederland, waar steeds minder mensen zich hebben aangesloten bij een van de traditionele kerkgenootschappen, moeten we op zoek naar nieuwe rituelen. De teddybeer is één van die nieuwe rituelen met een hoge symbolische waarde. Het is een herkenbaar symbool om er liefde en verbondenheid mee uit te drukken.

Verbondenheid kun je zelfs uitdragen met kinderen die je helemaal niet kent. Begin oktober maakte in Heerhugowaard de macabere vondst van een babylijkje veel indruk. De baby van circa een jaar oud werd gevonden in een tas in een schuurtje. Bij het hek bij het huis werden meteen al bloemen en knuffels neergelegd. Natuurlijk werd in Heerhugowaard meteen een stille tocht gepland. Een sponsor stelde witte ballonnen ter beschikking, ook al een symbool van de onschuld, bekend van de Witte Mars in Brussel van 20 oktober 1996 naar aanleiding van de brute kindermoorden door Marc Dutroux.

Politieke daad

Het voorbeeld van de Witte Mars maakt duidelijk dat rituelen ook een politieke daad kunnen zijn. Dat geldt ook voor de knuffelbeesten voor Pim Fortuyn, toen velen op deze wijze hun verbondenheid wilden laten zien met hun politieke held. Iets dergelijks was al eerder gebeurd in Engeland, naar aanleiding van het overlijden van prinses Diana, waar de knuffelbeesten voor Diana contrasteerden met de vermeende kille houding van het Engelse vorstenhuis ten aanzien van deze geliefde prinses.

Knuffelbeesten kun je soms ook politiek gebruiken om je tegenstanders tot wat meer gevoel te bewegen. In 2008 startte Marokko media bijvoorbeeld met de site www.knuffelgeert.nl, een oproep om een knuffelkaart te sturen naar de leider van de PVV met een vers uit de Koran dat zegt dat je mensen die je haten alleen van mening kunt doen veranderen door aardig tegen ze te zijn.

In zekere zin is ook het met knuffels binnenhalen van vluchtelingen een politieke daad. ‘Haarlemse kinderen geven knuffels en speelgoed aan vluchtelingen uit Syrië’ was de kop van een artikel op een Noord-Hollandse website.  Het stuk vervolgt met: “Haarlemse kinderen hebben ongeveer 1000 rugzakjes volgestopt met spullen voor leeftijdsgenootjes die uit Syrië zijn gevlucht. ‘Zij hebben helemaal niets meer, alleen maar hun kleren’.” De actie was georganiseerd door bezorgde moeders, die met lede ogen aanzagen dat vluchtelingen nergens meer welkom lijken te zijn. Op een symbolische manier wilden de moeders en hun kinderen laten zien dat de vluchtelingen wel degelijk welkom zijn in Nederland en deze vluchtelingen tegelijk zo praktisch mogelijk helpen.

Deze knuffelbeesten zijn vooral bedoeld om kinderen een hart onder te riem te steken, voor kinderen die extra aandacht nodig hebben. Een vergelijkbaar voorbeeld is het Brandwondencentrum van het Martiniziekenhuis in Groningen. Daar beschikt men bijvoorbeeld over een speciale knuffelkast, waar de kinderen een beer kunnen uitzoeken die speciaal voor hen zijn ingezameld.

Betekenisvol ritueel

De Nederlanders stonden lange tijd bekend als een nuchter en flegmatiek volk. Maar tegenwoordig krijgen ook hier de emoties de vrije loop. Iets dergelijks geldt ook voor de toch als gereserveerd bekend staande Britten, die met Diana hun ‘coming out’ beleefden. Knuffelbeesten symboliseren, net als witte ballonnen, de onschuld. Ze figureren tegenwoordig in allerlei rituelen, meestal rondom ziekte, dood en afscheid en meestal toegespitst op kinderen of nabestaanden die wel een steuntje in de rug kunnen gebruiken. Met dergelijke rituelen breng je een symbolische boodschap over: we houden van je, je bent welkom, we missen je. Het is een publieke manier om aan je gevoelens uiting te geven en soms zelfs om een politieke boodschap af te geven. Het knuffelbeest biedt daarvoor de nieuwe symbolische beeldtaal. Misschien is het een idee om dit nieuwe ritueel ook een plaats te geven op de Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed in Nederland, als iets waar Nederlanders betekenis aan hechten.