“Een ritueel is in wezen nutteloos”

In zijn openingslezing sprak Martin Hoondert, universitair docent ‘Muziek, Religie & Ritueel’ aan de Universiteit van Tilburg, over de rituele competentie van Nederland. “Bij de ramp met de MH17 werd duidelijk dat Nederland goed is geworden in het uitvoeren en meemaken van rituelen, eerder waren we dat niet. Het bleek dat we in staat waren om een ritueel te voltrekken en, door de vele positieve reacties en de spontane deelname langs de route, weten we ook dat ritualiserend handelen te waarderen. Nederland is ritueel competent geworden.”

Competent of incompetent?

In dit verband stelde Hoondert zich de vraag: “Is de opkomst van het beroep van ritueelbegeleider een teken van toenemende rituele competentie of juist van incompetentie?” Zijn we steeds minder in staat om zelf te ritualiseren en doen we daarom in toenemende mate  een beroep op een professional? Een antwoord hierop is te vinden in de geschiedenis. De vroegere katholieke cultuur laat een uitbundige ritualiteit zien. Devoties en tradities waren verankerd in het dagelijkse leven, versterkten de saamhorigheid van de katholieken en waren een kader voor het denken en doen. In de jaren zeventig van de vorige eeuw verdwenen de rituele aspecten. Karakteristiek voor die tijd was het saaie en kleurloze crematorium waarin het logistieke proces toonaangevend was. Vanaf de jaren negentig van de vorige eeuw komen rituelen weer volop in de belangstelling. “Mensen hebben zich losgemaakt van de vroegere kaders en zoeken naar rituelen binnen andere kaders en culturele verhoudingen. Iconisch voor die nieuwe ritualiteit is de uitvaart van Manfred Langer in 1994: een omkeer in de omgang met rituelen, waar de onafhankelijke ritueelbegeleiders het resultaat van zijn. Zij geven gestalte aan die zoektocht en weten zich ongebonden te verhouden tot de rituelen die we hadden en daar nieuw materiaal uit te creëren. We zijn ritueel bekwaam geworden, maar anders dan voorheen.”

De professional en onze cultuur

Volgens Hoondert verwijst ritueel competent zijn zowel naar de professional als naar onze cultuur. De rituele competentie van de professional is de ritueelbegeleider die werkzaam is in de context van afscheid, levenseinde, levensrituelen zoals geboorte, huwelijk, enzovoort. “De vakbekwame ritueelbegeleider weet vooral te vertalen van situatie naar ritueel, van levensverhaal naar ritueel of van het strikt persoonlijke naar datgene wat je in een ritueel collectief kunt delen. Wat is passend in deze specifieke situatie op dit tijdstip, op deze plaats, met deze mensen? Hoe vertaal ik het verdriet, de hoop, het verlangen van deze mensen in een concreet en verstaanbaar ritueel?

Een ritueel is eigenlijk nutteloos. Als er al een doel zou zijn, dan wordt dat doel ook bereikt zónder de rituele handelingen. Rituelen begeleiden handelingen die zonder die rituelen ook wel gebeuren. Al heeft een ritueel niet een direct nut, het heeft wel betekenis voor de participanten en die betekenis gaat verder dan de praktische handelingen van begraven, geboren worden of trouwen. De betekenis bestaat in het expliciet maken van nieuwe relaties en verhoudingen bij rituelen op de levenslijn en verlieservaringen als onderdeel van de Nederlandse cultuur. Het ritueel werkt als startpunt en katalysator in het proces van transformatie en het herdefiniëren van relaties en rollen.”

Opvallende rituelen

Martin Hoondert noemde drie rituelen die opvallen in onze cultuur. Als eerste is er de stille tocht als typisch Nederlands ritueel dat teruggaat naar de Stille Omgang van het katholieke processieritueel in vroegere tijden. Naar aanleiding van zinloos geweld en de Bijlmerramp werd een stille tocht in de jaren negentig van de vorige eeuw een dominant ritueel. De kracht van dit ritueel zit in het stille lopen. De stilte biedt ruimte aan persoonlijke overdenkingen en stil protest wat niet door toespraken is voorgeprogrammeerd. Het tweede ritueel wat opvalt is de Camino, de pelgrimstocht naar Santiago de Compostella. Deze religieuze pelgrimage kan ook gezien worden als een sportieve uitdaging of als een trektocht met cultuur-historische en toeristische aspecten. Betekenissen die daardoor niet vaststaan en door elkaar kunnen lopen. Als derde opvallend ritueel, noemde Hoondert, de jaarlijkse requiemconcerten in verband met de dodenherdenking in mei en de Allerzielengedachtenis in november. Een ritueel wat zich heeft losgezongen van de oorspronkelijke context van de katholieke uitvaartliturgie en een expressie is geworden van de omgang met de dood in onze cultuur. Meestal worden deze concerten, in het teken van herdenking, in een kerk uitgevoerd en worden er kaarsen aangestoken. Dit geeft een duidelijk kader en binnen dat kader kan iedereen zijn eigen doden herdenken.

Het kenmerkende, open karakter van deze drie rituelen biedt iedereen de ruimte om het ritueel individueel toe te eigenen. Hoondert noemt het casco-rituelen: rituelen die het goed doen in onze cultuur. “Het geraamte van het huis staat er, maar de inrichting moet je zelf doen. Hier ligt een uitdaging voor de ritueelbegeleiders. Hoe kunnen we rituelen zo vormgeven dat we de betekenisgeving niet dichttimmeren, maar ruimte laten voor de individuele betekenisgeving?”

Een ritueel wat het goed deed, was dus het MH17-ritueel. Bij de repatriëring van de lichamen vanuit Oekraïne zagen we het strakke protocol. Hoondert: “Tot in het kleinste  detail was dit ritueel geregisseerd. Het was een waardig en esthetisch goed ritueel. Een on-Nederlandse strakke regie, die heel doeltreffend was. Zonder enige uitleg werd duidelijk dat slachtoffers van een terreurdaad op een waardige wijze werden thuisgebracht. Na de periode van onmacht en onzekerheid was dit het ritueel dat de machteloosheid doorbrak. Nederland had weer de regie over het bergen en het begraven van zijn doden. Wat volgde op dit strak geregisseerde ritueel waren de spontane rituelen langs de snelweg. Er werd geklapt en gehuild, bloemen en knuffels werden naar de auto’s gegooid. Deze spontane ritualiseringen waren een sterke en wellicht noodzakelijk aanvulling op dat strak geregisseerde protocolritueel. Het rituele spel vraagt om het onverwachte toe te laten. Het vraagt om het omgaan met de spanning tussen structuur en regie enerzijds en vrijheid en spontaniteit anderzijds. De competente ritueelbegeleider speelt juist dit spel met rituelen.”

Rituelen in breed perspectief

In de forumdiscussie over ritueel begeleiden in breed perspectief, werd gesproken over het inzetten van rituelen bij andere scharniermomenten dan afscheid, zoals rituelen bij initiatie, relatie en werk. Omdat er bij de aangeboden workshops de minste belangstelling voor dergelijke rituelen bleek te zijn, vroegen we ons af of er bijvoorbeeld behoefte is aan een ritueel bij scheiding. De deelnemers aan het gesprek ervaren hierin een spanningsveld, want is er in alle hectiek bij een scheiding ruimte voor een ritueel? Ook lijkt er een taboe op te rusten. Wanneer het uit de taboesfeer gehaald wordt, kan er ruimte ontstaan en als gevolg daarvan misschien ook ruimte voor een ritueel. Hierin moeten we het ritueel niet overschatten, het is een onderdeel van het grotere geheel van een scheiding. Het is vooral belangrijk om te beseffen dat degene die er gebruik van wil maken, bepaalt wanneer het moment daar is.

Op verschillende manieren konden we, in een aantal workshops, die allemaal een andere invalshoek belichtten van het ritueel begeleiden, kennis en ervaring opdoen met rituelen in breed perspectief. De onderwerpen die aan bod kwamen, waren onder andere initiatierituelen, relatie-rituelen, rituelen bij loopbaancoaching, rouw en rituelen, rituelen bij het levenseinde, bij mensen met een verstandelijke beperking en rituelen in de natuur.

In de eerste workshop, die ik koos, werden we meegenomen in het beeld van de professional als parelduiker, op zoek naar de kostbare waarde van elk mens. Door onze eigen innerlijke schoonheid te zien, kunnen we ons verbinden met de (schoonheid van de) ander en de parel van die ander tevoorschijn halen en in het licht zetten.

Het blijkt dat er een sterke behoefte is aan rituelen om te herdenken, hoorden we in de workshop over herdenkingsrituelen. Rituelen die horen bij bijzondere levensmomenten. In het her-denken  beseffen we dat we verbonden zijn met de wereld en de mensen om ons heen.

Levenseinde-rituelen zijn belangrijk in het proces van afscheid en loslaten. Juist bij het afsluiten van een leven zoeken we naar zin en betekenis. In deze workshop kregen we vanuit een stuk basistheorie ook uitgebreide praktijkervaring door een uitgevoerd ritueel. Aan het eind van de workshop gingen we zelf aan de slag om, aan de hand van een casus, zelf een ritueel te ontwerpen.

Met deze eerste rituelendriedaagse werd geschiedenis geschreven, zoals Ton Overtoom, oprichter van Het Moment, het in zijn welkomstwoord verwoordde. De School of Rituals hoopt een terugkerend evenement te worden als een waardevolle aanvulling voor de ritueel-geïnteresseerde professional. Drie dagen werden we ondergedompeld in de wereld van rituelen. Dagen waarin we elkaar verrijkten met ervaringen en inzichten en we herkenden dat bij veel scharniermomenten in het leven, een ritueel een ondersteunende functie kan hebben in het proces van verlies naar herstel.