Is er toekomst voor religiejournalisten?

Belabberde religiejournalistiek

Wat mij opvalt, zowel in gesprek met anderen als bij het lezen van web- en krantenartikelen, is dat het vaak gaat over hoe de berichtgeving over religie tekort schiet. Er zouden te weinig journalisten met verstand van religiezaken zijn, wat niet zelden resulteert in fouten in de berichtgeving. Maar ook het bewust negatief framen van religies is niet uitzonderlijk. Zowel de islam als de katholieke kerk hebben het flink te verduren gekregen, en nog steeds. Het lijkt erop dat religie in een groot deel van medialand met de nek wordt aangekeken. Precies hierover schreef Kluun het boekje God is gek. Hij stelt hierin: ‘Slechts 14% van alle Nederlanders gelooft absoluut niet in een God of  hogere macht en zegt overtuigd atheïst te zijn. Ik kreeg de afgelopen jaren de indruk dat die 14% allemaal bij de opiniërende media terecht gekomen is’.

Religie in ontwikkeling

Onwil of onkunde, het zorgvuldig weergeven van religie(vormen) lijkt niet bovenaan het prioriteitenlijstje te staan van menig journalist en journalistiek medium. Onterecht, want al wordt er anders gesuggereerd: veel mensen vinden religie zo gek nog niet. Ja, er is sprake van een leegloop in bepaalde kerken. Maar bij andere kerken blijft het ledenaantal gelijk, of neemt het zelfs toe. Migrantenkerken zijn hard aan het groeien. Ook is er een grote interesse voor (nieuwe) spiritualiteit. In zijn inaugurele rede weet godsdienstsocioloog Joep de Hart de verandering binnen het levensbeschouwelijke mooi te verwoorden: ‘Wat mijzelf nog wel eens frappeert, als ik terugdenk aan mijn Kampense dagen, is de zekerheid waarmee iedereen om je heen de wijsheid in pacht dacht te hebben: de bisschop en de dominee, de ouderling en de koster, de juffrouw en de meester. Dat soort wereldbeelden van gewapend beton kom je vandaag de dag veel minder tegen. In menig milieu werd de Bijbel vervangen door het dagboek, de preekstoel door het world wide web. Fundamenten werden draaipanelen, grenzen poreus. Voor de stelligheid kwam het vermoeden. In de nieuwe leefstijlen werd het accent verlegd naar verandering en mobiliteit, naar concentratie op het heden en de toekomst, naar een fundering van moraliteit en spiritualiteit in het eigen ik’. Daarmee is niet gezegd dat geloven alleen nog maar een individuele en subjectieve aangelegenheid is geworden, waar geen autoriteit of gemeenschap meer bij komt kijken. Wel dat religie complex is en steeds aan verandering onderhevig. Het is verleidelijk om hier al te lang bij stil te staan, maar wat er nu echter toe doet is het gegeven dat religie nog steeds alive and kicking is.

Manifest voor goede religiejournalistiek

De religiejournalistiek in ons land is uiteraard niet alleen maar belabberd. Opvallend is wel dat de kwalitatief goede religiejournalisten ingebed lijken te zijn in een bepaalde levensbeschouwelijke traditie, maar daarin kan ik mij vergissen. In ieder geval hebben zij verstand van zaken, al dan niet verkregen via een theologische opleiding. Het maakt mij nieuwsgierig naar hoe religiejournalistiek zich verhoudt, of zou moeten verhouden, tot de theologie en/of de religiewetenschappen. Een tipje van de sluier wordt opgelicht in het manifest welke negen specialisten religiejournalistiek opstelden in 2010, toen zij bijeenkwamen in het Dominicanenklooster van Huissen. Dat religiejournalistiek niet altijd even goed is gegaan, zien zij als een understatement. Zij weten dit aan een eendimensionaal identiteitsdenken, wat zij in de samenleving als geheel signaleerden, voortkomend uit te weinig verstand van zaken. In het manifest formuleren zij vijf vernieuwde principes voor religiejournalistiek, waarmee zij recht willen doen aan de complexiteit van religie en de integriteit binnen de religiejournalistiek willen herijken:

1. Het principe van respect voor sterke overtuigingen;
2. Het principe van waarachtigheid, waarbij ‘de waarheid’ in het midden wordt gelaten: hoe waarachtig bewegen mensen zich in de maatschappelijke praktijk? – aan de vruchten herkent men de boom.
3. Het principe van balans, als verzet tegen vormen van reductionisme: ‘een welwillende betrokkenheid, waarbij de journalist naast ‘het ware’, misschien ook wat vaker ‘het goede’ en ‘het schone’ tot richtinggevende inspiratie mag nemen’;
4. Het principe van voldoende kennis;
5. Het principe van lichtvoetigheid en moed.

Het zijn weliswaar prachtige principes, maar toch ook wel erg hoog ingezet. Het roept bij mij de vraag op hoe werkbaar dit is in de huidige journalistieke praktijk. Tegelijkertijd kun je je afvragen of je met minder genoegen zou moeten nemen. Anders gezegd: als ik een religiejournalist wil worden, dan wil ik er één zijn die deze principes van harte naleeft. Anders hoeft het van mij niet. Maar, zou ik hier wel de tijd en de gelegenheid toe krijgen?

Mijn zoektocht

In de mediawereld lijkt de religiejournalist het ondergeschoven kindje te zijn. Ik kan er boos om worden. Al in 2002 hield communicatiewetenschapper Joan Hemels een pleidooi voor een universitaire leerstoel voor religiejournalistiek. Zal deze er ooit komen? Naar mijn mening is goede religiejournalistiek essentieel voor onze samenleving. Deze stage is dan ook tegelijkertijd een persoonlijke zoektocht. Hoe denken de specialisten hierover? Hoe kunnen journalisten zich de bovenstaande principes eigen maken, als deze al worden gezien als goede principes? Is een boek als Media en Religie, van Monique Ratheiser en Jan van der Stoep, genoeg om de aanstaande religiejournalist toe te rusten voor de weerbarstige praktijk van het vak? Hoe vinden religiejournalisten de balans tussen de realiteit van een afbrokkelend oude-medialandschap enerzijds en hun eigen idealen en dromen anderzijds? Hoe gaan zij daarbij om met de opkomst van nieuwe media? Wordt er eigenlijk nog wel gedroomd, of is men puur aan het overleven? Is religiejournalistiek stervende, of zal het juist nieuwe vormen aannemen?

Al met al genoeg gespreksstof voor de interviews die zullen volgen. Als eerste een gesprek met cultuurtheoloog Frank Bosman. In 2011 werd hij verkozen tot de meest spraakmakende theoloog van het jaar. Hij is ook één van de ‘negen van Huissen’ die het manifest opstelde. Hoe beziet hij nu, ruim vier jaar later, de religiejournalistiek in Nederland?

Geraadpleegde bronnen

– Bauman, Z., Liquid Times: Living in an Age of Uncertainty, Cambridge: Polity Press, 2007.
– Becker, J. en de Hart, J., Godsdienstige veranderingen in Nederland: Verschuivingen in de Binding met de Kerken en de Christelijke Traditie, Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau, 2006.
– Brouwer, I., Kuijper, P. de Reus, T. Havik, A. Bosman, F. Leeuwenhoek, K. Warven van, R. Wit de, A. (samensteller Beraad) en Brandsma, B. (Beraadleider Dominicanenklooster Huissen) Vijf Vernieuwde Principes voor Religiejournalistiek, Nieuwwij.nl, 11 januari 2010.
– Ganzevoort, R. ‘Theologen zijn nodig om de dans in goede banen te leiden’, Nieuwwij.nl, 14 januari 2014.
– Hart de, J. Zwevende Gelovigen: Oude Religie en Nieuwe Spiritualiteit, Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau, 2013.
– Hart de, J. Maak het nieuw! Over religieuze ontwikkelingen en de positie van de kerken, Inaugurele rede bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar ‘Nieuwe en vernieuwende vormen van christelijke gemeenschap in hun betekenis voor de Nederlandse samenleving’, vanwege de stichting Kerk en Wereld, aan de Protestantse Theologische Universiteit, 16 december 2011.
– Idema, G.,
Karel Smouter: ‘Er zijn teveel reli-journalisten, maar er is te weinig reli-journalistiek’, Reliwerk.nl, 16 maart 2012.
Daniel Gillessen: ‘Het is belangrijk dat er betaalde religiejournalisten blijven’, Reliwerk.nl, 26 oktober 2012.
Arjan Broers: ‘Religiejournalisten die ik ken zijn te weinig innovatief’, Reliwerk.nl, 30 oktober 2012.
Eduard van Holst Pellekaan: ‘Volzin wordt weer een tijdschrift voor religie en samenleving’, Reliwerk.nl, 12 december 2013.
Joan Hemels: ‘Het echte leven is mooier dan dat uit tweede of derde hand’, Nieuwwij.nl, 12 augustus 2009.
– Klundert van de, R. (Kluun), God is Gek, Amsterdam: Uitgeverij Podium, 2010.
– Lynch, G., Understanding Theology and Popular Culture, Oxford: Blackwell Publishing, 2008.
– Ratheiser, M. en Stoep van der, J., Media en Religie, Den Haag: Boom Lemma, 2013.
– Religie aan het begin van de 21ste eeuw, Den Haag/Heerlen: Centraal Bureau voor de Statistiek, 2009.
– Versteeg, P. en Roeland, J., Contemporary Spirituality and the Making of Religious Experience: Studying the Social in an Individualized Religiosity, Fieldwork in Religion, 2011-6.2: 120-146.