“Afscheid nemen is persoonlijk en vaak cultuur gebonden. De uitvaartbranche heeft te maken met de veranderende samenstelling van onze cultuur. Pluriformiteit in onze samenleving is belangrijk, migratie is van alle tijden. We kennen allemaal de komst van de Hugenoten in de Middeleeuwen, na de Tweede Wereldoorlog kwamen veel mensen terug uit Indonesië naar Nederland, in 1975 was er de migratie van Surinamers naar Nederland en we hebben de arbeidsmigranten uit Marokko, Turkije, Spanje en Portugal. Al deze migraties hebben er aan bijgedragen om de kracht van de motor van onze samenleving levend te houden. Daarom zijn taal en communicatie cruciaal als schakelpunt naar andere groepen, want taal geeft toegang tot bijna alles. In eerste instantie heeft elke immigratiecultuur zijn eigen taal en gebruiken, maar na verloop van tijd gaat dit over tot het meest gangbare in een bepaald gebied. Culturen evolueren.” Dit waren de openingswoorden van Derck van der Vegte, voorzitter van het hoofdbestuur van Yarden uitvaartorganisatie. Cultureel antropoloog Yvon van der Pijl en religiewetenschapper Claudia Venhorst zetten vervolgens uiteen hoe trends en dilemma’s kansen kunnen bieden aan de uitvaartzorg.
Cultuur is niet passief
Yvon van der Pijl: “De dood wordt op verschillende manieren gevierd, soms ingetogen, soms ook uitbundig. Creoolse Surinamers dansen bijvoorbeeld bij een begrafenis. In de 20ste eeuw was de dood onzichtbaar, een taboe. We zien nu een hele andere trend. De dood is terug in onze samenleving. Door secularisering en individualisering zijn veel mensen geen lid meer van een traditionele gemeenschap. Dit heeft ertoe geleid dat we andere manieren zoeken hoe we met de dood om moeten gaan. De multiculturalisering brengt ons diversiteit en rituele creativiteit die ook terugkomt in de doodscultuur, waarin we proberen ons afscheid op allerlei nieuwe manieren vorm te geven. Bij andere culturen zien we hoe zij het doen. Daar kunnen we van leren, maar we moeten daar ook kritisch over zijn. We denken te weten wat onze cultuur is en wat vooral de cultuur van de ander is. Daar hebben we allemaal zo onze eigen denkbeelden bij. Cultuur is veranderlijk en daarover moeten we met elkaar praten, dan pas kunnen we weten wat die andere cultuur is, waar de behoeften liggen.”
Spin in het web
Met woorden van antropoloog Clifford Geertz zei Van der Pijl: “De mens is als een spin; een spin spint haar eigen web. Als we het web als cultuur zien, is de mens de maker van zijn eigen cultuur, tegelijkertijd zitten we er ook in vast, zoals een spin vast kan zitten in haar web. Als we multiculturaliteit als verschillende culturele belevingen en zingevingssystemen naast en door elkaar kunnen begrijpen, dan kunnen we ons realiseren dat we soms vastzitten in ons web als cultuur, die ons zegt hoe we dingen moeten doen en hoe anderen zeggen hoe we het moeten doen. Tegelijkertijd zijn we de makers van dat web en kunnen we het voortdurend veranderen. Dat is een belangrijke les als we ons afvragen wat de doodscultuur van de ander is en wat doodsrituelen voor die ander betekenen.
Rituelen hebben verschillende betekenissen in dat web wat we met elkaar weven. Het is afscheid, het is eerbetoon, het is belangrijk voor de gemeenschap of de familie of de culturele groep. Hier ligt een kans: wij leren hoe anderen hun rituelen vorm geven, wij denken dat we daar een receptenboek voor kunnen ontwikkelen, maar we moeten dit altijd zien in de mogelijke spanning van de persoonlijke behoeften van de mensen uit welke cultuur dan ook.”
Leren van andere culturen
Claudia Venhorst, onderzoeker en religiewetenschapper, hield een pleidooi om vooral rekening te houden met de context waarin mensen leven. “Het gaat niet alleen over de religie op zich, maar hoe die religie geleefd wordt op een specifieke plek. Wat doen mensen met de regels en wie zijn die mensen? Het uitvoeren van rituelen is een levend iets en is altijd afhankelijk van de mensen in de context die erbij betrokken zijn. Het is zaak om die mensen te leren kennen, om die context te leren kennen. Ga op zoek naar de diversiteit, heb er oog voor. Hoe weven mensen dat web? Daar kun je je voordeel meedoen voor het organiseren van passende rituelen rond de dood. Dit geldt voor het hele multiculturele spectrum van Nederland. De persoonlijke uitvaart biedt een uitdaging. Het is heel goed om je af te vragen: wie is de persoon, bij welke gemeenschap hoort die persoon, hoe ziet de diversiteit van die gemeenschap er uit? Dit is een trend, maar ook een dilemma, want hoe organiseer je dit concreet? Ik denk dat het vooral een kans is om juist van die culturele dynamiek en creativiteit in het uitvoeren van rituelen gebruik te maken en het gesprek erover aan te gaan en duidelijk te krijgen wat het beste is in elk persoonlijke geval.”
Inspelen op wensen
Specifieke behoeften kwamen tijdens deze dag regelmatig naar boven geborreld. Surinamers, bijvoorbeeld, hebben meer ruimte nodig en vooral ook begrip. Iedereen komt op de begrafenis, maar de ruimtes zijn vaak niet ingesteld op veel mensen. Hun rituelen zijn uitbundig, voor hen is het belangrijk dat ze het leven van een dierbare goed afronden. Zij kopen daarvoor nieuwe kleren en uiten hun emoties zichtbaar en hoorbaar. Een Ghanese uitvaart duurt tot diep in de nacht. Iedereen komt ook daar naar toe, dus moet er gekeken worden naar een goed tijdstip en moet er voldoende tijd beschikbaar zijn. Voor moslims zijn eeuwige begraafplaatsen een belangrijk aspect. Dit alles vraagt om de bereidheid van de uitvaartbranche om aan te haken bij de behoeften en verlangens van de andere cultuur.
Creatieve regels
Door het bouwen van een multicultureel uitvaartcentrum bereidt Yarden zich voor op de toekomst. Filmmaker Paul Rigter liet beelden zien van de film Yarden op weg naar Amsterdam-Zuidoost die momenteel gemaakt wordt. In deze film wordt een beeld geschetst van de vele culturen in Amsterdam-Zuidoost, de bijbehorende uitvaartrituelen en hoe Yarden hen opzoekt en vraagt naar hun behoeften in relatie tot afscheid.
Sommige dingen mogen niet, daar zoekt men alternatieven voor. Een vuuroffer mag bijvoorbeeld niet in een crematorium. Yvon van der Pijl: “Als je nieuw gaat bouwen, dan kun je wellicht een mogelijkheid bedenken dat dat vuuroffer wel kan plaatsvinden. Zorg dat je gebruik maakt van de mogelijkheden om de regels te veranderen van behoeften die nu nog niet passen in het wettelijk kader. En kijk ook naar buiten, Engeland is wat betreft het creatief omgaan met de wettelijke regulering verder dan wij. De Engelsen doen dat door te erkennen dat diversiteit een onderdeel is van de samenleving en dat dat dus rond de dood ook zijn invulling moet krijgen.”
Nieuw?
Theatermaker Adelheid Roosen vertelde op een onvervalste manier over haar eigen ervaringen bij het overlijden van haar moeder en dierbare vrienden. “Rouwen is fundamenteel. Je wilt iets eren. Regels blokkeren soms mijn manier van eren. Dan kan het moeilijk zijn om de weg te vinden naar de heling van de schoonheid van wat een ritueel kan zijn. De eigen autonomie moet kunnen bestaan.” En over multiculturaliteit zei ze: “Nederland heeft altijd bestaan uit allerlei vormen van religie en rouwverwerking met grote culturele verschillen (katholiek, hervormd, enzovoort). We hebben misschien een andere huidskleur of andere religies, maar het is niet nieuw. De dood zou moeten emanciperen, maar dat kan de dood niet, want de dood is afhankelijk van ons. Wij zullen zelf vernieuwend moeten zijn.”
Dat afscheid nemen divers is werd eens te meer duidelijk op het moment dat deze dag zijn apotheose vond in een Afrikaans afscheidsritueel. We kregen allemaal een djembé in onze handen en onder het motto ‘In Afrika doet altijd iedereen mee’ sloegen we er lustig op los. Een treffend einde van een dag waarop we op multicultureel gebied samen de dood vierden.
