Herdenken zet aan tot nadenken

Museum De Fundatie is gehuisvest in een historisch pand in het oude centrum van Zwolle. Het vroegere Paleis van Justitie aan de Blijmarkt is nu een transparant gebouw: open ruimtes zonder deuren, drie verdiepingen hoog, waarvan de hoogste verdieping zich bevindt in dat wat ik ‘het ei’ noem. Affectief bedoeld, maar ik werd gecorrigeerd: het stelt een oog voor. In de ronding ervan is een uitsparing gemaakt, waardoor je een fraai uitzicht hebt op een deel van de stad. Ik ontmoet hier Ray Teyken en Jaap Cyclik, respectievelijk voorzitter en lid van het bestuur van de Joods-orthodoxe kille Zwolle. Deze gemeenschap maakt deel uit van het overkoepelende Nederlands Israëlisch Kerkgenootschap. We bezoeken samen de Felix Nussbaum expositie, die nog tot en met 1 juni a.s. te zien is.

Kunstenaar in ballingschap

De Joods-Duitse kunstenaar Felix Nussbaum is in 1944 in Auschwitz vermoord. Geboren in 1904 in Osnabrück, is hij de tweede zoon van een geassimileerde koopmansfamilie. Gestimuleerd door beide ouders, volgt hij een kunstenaarsopleiding in Berlijn. Zijn succes begint vroeg. Hij werkt een tijd in Italië, maar vestigt zich in 1934 met zijn Poolse vriendin in het Belgische Oostende. Afbeeldingen van haven en strand zijn dan nog kleurrijk, maar horizonten verdwijnen in het werk. Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog wordt hij – inmiddels in Brussel wonend en getrouwd – opgepakt en geïnterneerd in Zuid-Frankrijk: hij is Duitser en dus verdacht. Nussbaum weet te ontsnappen en keert terug naar Brussel, waar hij en zijn vrouw in het jodenregister worden ingeschreven. Op 20 juni 1944 wordt hij, totaal geïsoleerd geraakt, opgepakt en afgevoerd. Zijn laatste grote werk is een dans macabre tafereel: Triumph des Todes (1944). Ook zijn ouders en vrouw overleven de oorlog niet.

Zwols herdenken

Van de bijna 900 Joden die in Zwolle leefden bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, kwamen er slechts een kleine 200 terug uit kampen en onderduikadressen. “Voor de Joden is niet alleen de oorlog een verschrikkelijke tijd geweest,” zegt Ray Teyken,”de terugkeer was zeker zo erg. Huizen en inboedel bleken in andere handen overgegaan te zijn en werden meestal niet teruggegeven. Het Nederlandse leed onder de bezetter prevaleerde boven het lot van de Joodse medeburgers in verre oorden. Nederland was gefocust op de wederopbouw en bleef een paar decennia vrij onbetrokken op het Joodse leed. Zowel in de grote steden in het westen als in de Mediene (platteland). Velen zijn dan ook naar Israël getrokken. Diegenen die in Nederland bleven, zwegen en begonnen ingekeerd aan de opbouw van hun bestaan.

Lang werd de Sjoa in eigen kring herdacht, maar in de jaren ’60 van de vorige eeuw en zeker na 1980 veranderde dat. Hier in Zwolle is onze gemeente klein, 32 leden. Ik ben ervan overtuigd dat er nog meer Joden in Zwolle en omgeving wonen. Alleen komen die niet naar de synagoge of sjoel. Onze gemeenschap wordt de laatste jaren actiever: één keer per jaar nodigen we met Chanoeka, het feest van het licht en de overwinning van het goede  op het kwade, mensen uit Zwolle en omgeving uit om op zaterdagavond naar sjoel te komen. We steken dan de kaarsen van een bijna drie meter hoge zevenarmige kandelaar, de menora, aan. Vlak bij het Ecodrome markeert nu een bord de locatie van de oude Joodse begraafplaats. In april van dit jaar zijn we gestart met het aanbrengen van zogenaamde Stolpersteine: voor de huizen waar ooit Joden woonden voor ze gesegregeerd en gedeporteerd werden door de Duitsers, zijn stenen aangebracht, waarop hun namen en data van geboorte, deportatie en dood in de kampen of elders staan. De Joodse gemeenschap maakt deel uit van de Zwolse geschiedenis, dat willen we zichtbaar maken.”

Onwetendheid

Geweerd als emigrant, niet vertrouwd als Duitser en tenslotte geminacht en ontmenselijkt als Jood, de werken van Nussbaum versomberen mee. Ze ogen niet vriendelijk en ontvouwen in hun afbeelding een: “Zie ons. Waarom?” En dat surrealistisch, metaforisch verbeelde waarom laat je niet ongemoeid. Zo vlak voor 4 mei zet het je weer aan het denken. Over het gebeurde, over de waarde van herinnering en de noodzaak van het doorgeven aan volgende generaties. Ik verzoek mijn beide gesprekspartners een werk van Nussbaum te kiezen dat hen bijzonder aanspreekt. Beiden blijven voor twee werken staan die uitzien op de haven en het strand van Oostende. Taferelen in heldere kleuren: badgasten, dieren, water, zand. “Dat was ooit het leven van de schilder en zo had het moeten blijven. De gruwel die volgde, dat is  ongehoord. In deze werken zit een actuele boodschap: Ondanks alles, zijn we er nog. Dat getuigt van de kracht van mensen. Het goede overwint uiteindelijk, de dood en de gruwel niet.”

Er leven nog anti-Joodse sentimenten. Meestal latent, soms openlijk. Ook uit onverwachte hoek. Vaak uit onwetendheid. Teyken bevestigt dat: “Je krijgt ermee te maken, openlijk of stiekem, dat maakt niet uit. Heel vaak word ik aangesproken op de Palestijnse kwestie. Dat is politiek van daar. Ik ben wel begaan met wat er gebeurt, maar voel er me niet verantwoordelijk voor. Recent kreeg ik vragen voorgelegd van iemand uit het onderwijs, die me ontzetten: als mij stereotypisch naar mijn omgang met geld als Jood gevraagd wordt, dan sta ik echt perplex! Toch denk ik dat veel antisemitische uitlatingen vaak uit onwetendheid voortkomen. Aan ons de taak om die onwetendheid actief tegen te gaan.”

Zwolse synagoge

Na het bezoek aan de expositie in Museum De Fundatie nodigen mijn gesprekspartners mij uit voor een bezichtiging van de sjoel in de Samuël Hirschstraat. De helft van de oorspronkelijke gebedsruimte is nog in gebruik. Elders in het pand is een kleine sjoel ingericht. “Veel te koud in de winter om in de grote ruimte te bidden. Een dienst duurt al gauw zo’n drie uur,” lacht Jaap Cyclik. Op de eerste verdieping is een permanente tentoonstelling ingericht over de historie van de gemeenschap. Cyclik is mijn gids en geeft uitleg. Bij de foto’s van slachtoffers in de kampen loopt hij door: “Dat hoef ik tegenwoordig niet meer te zien. Dat weet ik nu wel.” Misschien dat al het gruwelijks en het verlies in de eigen familie en omgeving bij het ouder worden een nog gevoeliger snaar raakt. Ik volg hem naar een prachtige Thora rol en een weelderige choepa, de trouwbaldakijn met fraaie fauteuils.

Herleving en beleving

Geschiedenis is verleden dat in het spel van herinneren en vergeten door ieder van ons wordt toegeëigend. Herinneren, gedenken en verwijzen vraagt om actieve betrokkenheid, stelt de Nederlandse historicus Willem Frijhoff. Jom Hasjoa, de joodse herdenking aan de Holocaust, viel dit jaar op zondag 27 april. Joods jong en oud stond wereldwijd stil bij de Joodse slachtoffers van het nazistische regime en bij de impact ervan op het Joodse volk. Morgen herdenken wij de ‘onze’ slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Uitgebreid met de gesneuvelden van gewapende strijd waarbij het Koninkrijk der Nederlanden ook betrokken was en is. De laatste jaren is er discussie ontstaan of ook de Duitse gesneuvelden in dat herdenken opgenomen moeten worden als teken van verzoening. Mijn eerste gedachte was een paar jaar geleden, dat dit na zoveel jaar misschien mogelijk zou zijn. Heel voorzichtig, heel klein en bescheiden ingebed in dat grote herdenken. Ik ben daarna in Dachau geweest. Heb in een gaskamer gestaan. Door een barak gelopen. De foto’s van toen gezien. Teksten op herdenkingsmonumenten gelezen. Gesproken met direct of indirect betrokkenen. Mijn conclusie: het is nog te vroeg. En dat te vroeg laat dan alle ruimte voor toekomstige ontwikkelingen.

Dun laagje beschaving

Ik vraag het Ray Teyken en Jaap Cyclik. “De boodschap verwatert en het verbreedt naar iets algemeens als je er van alles gaat bijhalen. De kernboodschap raakt verloren. Het is één concrete dag in het jaar waarop de getroffenen herdacht worden. Het systematisch uitroeien van Joden, Sinti, Roma, homoseksuelen en geestelijk beperkte mensen is heel wat anders dan militairen die in de strijd vallen. Dit was geen strijd, dit was bewust en gericht handelen om op etnische en zijns-gronden mensen te ontmenselijken en te vernietigen. Velen die hiertegen in verzet kwamen, zijn ook op afschuwelijke wijze omgekomen. Dat mag nooit vergeten worden!” Het geeft ook te denken, twee mondiale gruwelijke perioden die niet ergens in ver oord plaatsvonden, maar in Europa, de bakermat van de culturele en politieke beschaving. Je beseft dan pas weer goed hoe dun dat laagje beschaving kan zijn. Ook nu is het weer onrustig in Europa en aan Europa’s grenzen. Er is veel economische onrust en de kloof tussen rijk en arm wordt groter. Beschaving kan enkel gehandhaafd worden bij aandacht en onderscheiding van wat er om je heen gebeurt. Bij alert blijven op inperking van vrijheid en stigmatisering van mensen op grond van hun geloof of achtergrond. Beschaving en democratie zijn niet gebaat bij machtswellust, opportunisme en onverschilligheid. Dat besef moet gevoed worden. Van generatie op generatie.

‘Wees dus op uw hoede en zorg ervoor dat u niet vergeet wat u met eigen ogen gezien hebt.
Laat dat uw leven lang niet uit uw gedachten gaan en geef het door aan uw kinderen en kleinkinderen’
(Oude Testament, Deuteronomium 9)