In alle culturen zijn rituelen belangrijke dragers van sociale, psychologische en levensbeschouwelijke betekenisprocessen. In zijn openingslezing constateerde Peter Nissen, hoogleraar spiritualiteitsstudies aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, dat er allerlei nieuwe vormen van ritualiteit opkomen. Hij gebruikte hiervoor de term ‘rituele explosie’ van Gerard Lukken (emeritus hoogleraar liturgie en sacramententheologie). De klassieke rituelenrepertoires van de grote religieuze tradities vervagen steeds meer. Deze vervaging heeft tot gevolg dat er ruimte komt voor nieuwe rituele creativiteit in woorden en symbolen.
Segmentatie
Nissen: “Vocabulaires vervagen, woorden, kennis en de symbolische beeldtaal van de klassieke zingevingstradities worden niet meer herkend. Dit heeft te maken met de segmentering van de samenleving en ook van ons persoonlijke leven. Zingevingstradities geven niet langer consistentie aan ons leven. Op sommige momenten zijn we religieus of humanist en op andere momenten niet. Ons leven wordt steeds sneller geleefd, deze dynamisering zorgt voor kortere relaties; rituelen die eeuwenlang gefunctioneerd hebben, kunnen nu al gauw niet meer aanspreken. Als gevolg van de-institutionalisering en individualisering ontstaat er een afkeer tegen de klassieke instituties. Dit werkt ook door op kerkelijk vlak; mensen geloven wel ergens in, maar zonder bij een institutie te willen horen. Wel wil men horen bij kleine informele verbanden, zoals bijvoorbeeld een leesclub. De-tradionalisering zorgt er voor dat tradities niet meer worden beschouwd als authentiek, omdat ze al zo oud zijn. Daarbij leven we in een emotie- en ervaringscultuur, de emotionalisering. Door de virtualisering nemen we de werkelijkheid steeds meer waar via de omweg van de media, want in de digitale wereld creëren we onze eigen cocon, ons eigen Utopia, een wereld waarin we zelf het middelpunt zijn.”
Betekenisvolle tijd
Het vieren van rituelen blijkt steeds belangrijker te worden in onze samenleving. Heel recent hebben we voorbeelden kunnen zien van het op rituele wijze vormgeven aan rouw om de slachtoffers van de aanslagen in Parijs. Op de Place de la République, en op allerlei andere plaatsen, werden kaarsen aangestoken en bloemen gelegd. Hiermee werd even de tijd onderbroken. Peter Nissen: “Een ritueel slaat een gat in de tijd, schept een open ruimte, een vacuüm waarmee het ritueel wordt ingevuld. Met het invullen van die leegte geven we betekenis. Rituelen hebben betekenis. Juist in deze tijd waarin rituelen worden bedacht, zijn mensen zich bewust van die betekenis, want ze voegen een element toe vanwege de betekenis van dat onderdeel.”
Rituele kunst
Na dit betoog schakelden we over naar een ander perspectief met Ida van der Lee, beeldend kunstenaar, gespecialiseerd in de vormgeving van rituelen van maatschappelijk belang. Zij ontwikkelde onder andere Allerzielen Alom vanuit de beeldende kunst.
Zij toonde beelden van rituele vormen die zij ontworpen heeft, zoals bijvoorbeeld de verhalenslingers van proppen papier van vergeelde boeken die symbool staan voor alle niet vertelde verhalen. Of een koffer met ‘herinnerdingen’ die met Allerzielen in een wand kunnen worden gezet om een herinnerkastje in te richten voor het gedenken van een dierbare. Men kiest een ’ding’ dat associaties oproept met een overledene en zet het in een kastje voorzien van een tekst of naam. Op deze manier kunnen nieuwe herinneringen worden opgeroepen.
Van der Lee: “In feite kun je alles ritualiseren: een moment, een kledingstuk, een ding, een plek, een vraag, een probleem, een kunstwerk. Uit de vorm komt de inhoud voort. Je hoeft er niet veel bij uit te leggen, het moet gevoeld worden. Het geeft toegang tot onbewuste lagen en vergeten herinneringen.”
Ritualiseren is voor haar een werkwoord, het is actief en veranderbaar. “Het is een woord wat actueel is, we zijn het opnieuw aan het uitvinden. Er ontstaan nieuwe vormen van ervaring, er is meer vrijheid, het is speelser en niet gebonden aan een traditie. Verbeeldingskracht en poëzie laten de mensen op een nieuwe manier voelen. Ik vind schoonheid belangrijk, in de kunst mag dat woord weer. Schoonheid is van stof ontdoen, opruimen, helder maken. Dat is modern en eigentijds maken.”
Betekenisgeving
De middag werd gebruikt om de betekenis van een ritueel, in het zicht van de hedendaagse omgang met de dood, verder uit te diepen. In haar keynote speech sprak Margaret Holloway, verbonden aan de Universiteit van Hull in Engeland, van een proces van ‘betekenis maken’. In dit proces zijn drie begrippen van wezenlijk belang. Het is het zoeken naar betekenis van het leven en de dood van een persoon, het creëren van betekenis door symbolen en woorden voor wat iemand betekende en betekenis nemen, dit gebeurt niet meer vanzelf zoals vroeger in de religieuze tradities, maar mensen ‘pakken’ eigen, persoonlijke betekenissen.
Jeltje Gordon, oprichter van een celebrantenopleiding in Zwitserland, vroeg zich af waarom we ritualiseren. Zij zei: “Omdat we moeten, we weten het niet, dus moeten we iets doen. Vooral bij een overlijden weten we vaak niet hoe en wat. Al kunnen we niet de situatie in het echt veranderen, we hebben wel de symbolische werkelijkheid waarin we iets kunnen doen. Het is een manier om door de transities van het leven te komen. Rituelen bieden de gelegenheid om iets te doen.” Ook vertelde zij over wat zij ziet bij mensen als zij deelnemen aan een ritueel. “Het is een moment waarop je je bevindt tussen verdriet en vreugde, tussen bitter en zoet. Tijdens de ceremonie gebeurt er iets waardoor er iets getransformeerd wordt. In ons lichaam voelen we die verandering. Soms is het een oogopslag, misschien een zucht. Het is een soort van wakker worden, soms voor een heel kort moment. Een moment van transformatie. Dan kun je weer verder.”
Mix
We leven in een diverse, geglobaliseerde en plurale wereld, waarin meningen en ideeën vaak tegenover elkaar staan. Het is een uitdaging en een kans voor rituelen om te werken met die diversiteit. De focus moet liggen op het feit dat rituelen voortdurend veranderen. Het dragen van de kist, bijvoorbeeld, was vroeger een teken van armoede, tegenwoordig wil iedereen het als een teken van expressie van de liefde voor de overledene. Belangrijke vragen voor de komende tijd zijn dan ook wat voor betekenis de opkomende rituelen bevatten en wat mensen nodig hebben om in hun persoonlijke behoefte aan eigen rituelen te voorzien. Regelmatig zien we bij ceremonies een mix aan elementen uit familietradities en elementen uit verschillende levensbeschouwelijke tradities, waaraan persoonlijke elementen worden toegevoegd. Het is juist deze mengeling van tradities en moderniteit die de betekenis en functie van nieuwe rituelen in de huidige samenleving als markeringsmomenten voor persoonlijke groei en verwerking zullen verdiepen en verrijken.
