Christelijk geweld
De bewuste column opende met de zin: “Nu het stof van de aanslag op de redactie van het satirische blad Charlie Hebdo neerdwarrelt, blijft de vraag: waarom zijn het nooit jonge christenen die zo’n bloedbad aanrichten?”
De vele geschokte commentaren onder het artikel maakten het snel duidelijk: een dergelijke uitspraak ontbeert natuurlijk elke vorm van historisch besef. De IRA in Ierland, de aanvallen op abortusklinieken in de VS, de drugskartels in Mexico, The Lord’s Resistance Armi in Uganda en The National Liberation Front in India… Zo kunnen we nog een tijdje doorgaan. We kunnen ook gemakkelijk wat verder terug in de geschiedenis een kijkje nemen naar de verschillende pogroms op Joodse gemeenschappen in geheel Europa, het uitroeien van islamitische gemeenschappen doorheen de Reconquista of de vele racistische gruweldaden in gekoloniseerde gebieden. En laten we vooral ook niet vergeten dat de slachtoffers van de laatste genocide op Europees grondgebied de Bosnische moslims waren. Radovan Karadzic, de man achter het bloedbad van Srebrenica, hield naar verluid steeds een Bijbel dicht bij zich wanneer hij interviews gaf.
Christelijke geweldloosheid
In de commentaren onderaan het artikel, reageerde Suurmond uiteindelijk ook op de overduidelijke historische en hedendaagse realiteit van christelijk terrorisme en staatsgeweld: “De crux is ook niet dat er nog nooit een christen-terrorist zou zijn geweest (het tegendeel is helaas het geval),” zo schreef hij, “de crux is dat een christen-terrorist geen enkele uitspraak van Christus heeft om zijn gedrag te rechtvaardigen. Een moslim terrorist kan echter met de koran in de hand zijn daden verrichten en de vrijdag erna in de moskee door geestelijk leiders verheerlijkt worden.”
Vooreerst is het natuurlijk interessant dat zijn eigen reactie de eerste zin van zijn opiniestuk tegenspreekt. “Waarom zijn het nooit christenen die zo’n bloedbad aanrichten” contrasteert wel heel erg met “niet dat er nog nooit een christen-terrorist zou zijn geweest (het tegendeel is helaas het geval).”
Vervolgens is het interessant om te zien hoe het geweer van schouder verlegd wordt: het gaat nu niet meer om de religie, de geschiedenis en de bredere traditie. Het gaat nu enkel en alleen om de historische/symbolische betekenis van Christus en Mohammed. Maar ook dat blijft uitermate problematisch. Los van het feit dat het theologisch wankel is om beide figuren met elkaar te vergelijken (aangezien Mohammed ‘slechts’ een profeet is in de ene traditie en Jezus de Messias in de andere), is het vooral exegetisch problematisch. Uiteraard komt Christus vaak pacifistisch uit de hoek, maar dat doet Mohammed ook. En naast dat pacifisme tref je in het nieuwe Testament ook andere uitspraken aan zoals: “Denk niet dat ik gekomen ben om op aarde vrede te brengen. Ik ben niet gekomen om vrede te brengen, maar het zwaard.” (Mt 10,34). Dergelijke zinnen moet je natuurlijk in hun context interpreteren, maar dat moet je in het geval van de daden en uitspraken van Mohammed evenzeer.
Laten we wel wezen: uiteindelijk is het Nieuwe Testament vrij stil over de precieze relatie tussen geweld en geweldloosheid. Het geheel neigt weliswaar naar pacifisme maar biedt ons helemaal geen afgewerkte sluitende theorie over hoe die geweldloosheid dan precies in zijn werk moet gaan. Gevolg: doorheen de geschiedenis hebben christelijke geleerden ook geregeld naar het Oude Testament teruggegrepen, waar natuurlijk voldoende passages in staan die allerhande vormen van geweld kunnen legitimeren.
Trouwens, als we vandaag de dag zo gebrand zijn op een geweldloze interpretatie van de Bijbel, heeft dat meer te maken met figuren als Mahatma Gandhi die de christelijke wereld een confronterende spiegel hebben voorgehouden dan met de inherente vredelievende aard van het christendom. En, for the record, die Gandhi verwees geregeld naar de Bhagavad Gita, een boek waarin het basisverhaal een dialoog is tussen Krishna en Arjuna waarbij de Godheid de twijfelende strijder tracht te overtuigen om toch aan te vallen.
Het geweld in elk van ons
Geen enkele religie of profeet is eenduidig. Mohammed reduceren tot een prediker met het zwaard in de hand is dan ook een enorm pijnlijke en foutieve karikatuur (wat trouwens heel erg verschilt van een cartoon) en die karikatuur vervolgens afdoen als de basisreferentie van de islam heeft doorheen de geschiedenis tot behoorlijk wat conflict en geweld geleid.
Maar laten we, ter wille van het debat, even aannemen dat moslims geweld inderdaad gemakkelijker kunnen legitimeren doordat ze naar de oorlogsdaden van Mohammed kunnen verwijzen terwijl christenen steeds op het beeld van een geweldloze Jezus zullen botsen.
Het is waar: Christus koos finaal niet voor geweld. Hij nam het lijden op zich en werd daardoor gekruisigd. Alleen stel ik me dan de vraag: is dat dan zonder meer een inherent toonbeeld van vrede? Wil dat zeggen dat elke christen per definitie alle geweld ‘op zich moet nemen’, passief moet blijven en nooit mag reageren tegen onrecht? Mag een christen onder geen beding strijdend of revolutionair reageren? En indien hij/zij dat wel mag, wat zijn daar dan de grenzen van?
Ik laat deze vragen hier expliciet in het midden. Van de woestijnvaders over de Thomisten tot de bevrijdingstheologen zijn daar gevarieerde antwoorden op geboden maar het gaat me niet om de antwoorden. Het gaat me om de vragen op zich. Want, willen of niet, het beeld van het kruis vrijwaart christenen helemaal niet van de realiteit van geweld. Het kruisbeeld is in de eerste plaats een vraagteken. En doen alsof Christenen omwille van dat kruis meer gevrijwaard blijven van geweld, is een wrange slag in het gezicht van de enorme hoeveelheid slachtoffers die het christendom doorheen de geschiedenis maakte.
Als christen en pacifist voel ik dan ook een steek in mijn hart wanneer men in naam van ‘de vredelievendheid’ van Christus nog wat olie op het vuur gooit door een voorval dat overduidelijk in de huidige geopolitiek kadert als een mogelijkheid aan te grijpen om ‘het beter zijn’ van het eigen geloof of de eigen profeet aan te duiden. Indien dergelijke pijnlijke gebeurtenissen iets moeten teweeg brengen, is het net een diepgaande reflectie over het (potentiële) geweld in elk van ons. Want enkel zo’n oprechte zelfreflectie kan onze gezamenlijke zoektocht naar vrede/salam weer kracht bijzetten.
Ik herhaal hier niet wat ik in antwoord op reacties op mijn column al heb gezegd over de IRA en andere vormen van ‘christen-terrorisme’.
Jezus wordt in het Nieuwe Testament allereerst als profeet gezien ,dat is common knowledge onder exegeten. Hij is dan ook zeer goed te vergelijken met Mohammed, ook omdat de laatste veel van de Bijbel over heeft genomen (zodat hij door Dante zelfs als een afvallige christen werd gezien).
Gandhi werd naar eigen zeggen voor zijn geweldloze strijd vooral geïnspireerd door de Bergrede van Jezus.
Ik vind het lastig discussiëren met iemand die de grote rol van geweld in het ontstaan van de islam ontkent. Die is toch overduidelijk en een reden voor veel moslims om de Profeet en zijn krijgshaftige opvolgers te verheerlijken?
Let op: ik heb nog nooit gezegd dat de ene godsdienst ‘beter’ zou zijn dan de andere. Wel ben ik christen en heb als zodanig een mening, zoals moslims hun eigen opvattingen hebben en atheïsten weer andere. Dat heeft weinig met ‘beter’ of ‘minder’ te maken maar is juist de mogelijkheid tot dialoog.
Het probleem is volgens mij niet zozeer dat de ene religie vredlievender zou zijn dan de andere of dat Christus meer geneigd zou zijn de vrede te verkondigen dan Mohammed. Zulke vergelijkingen leiden uiteindelijk tot niets.
Laat ik het zo zeggen: religies als zodanig zijn dood. Zij verkondigen niets, zij betekenen ook niets. Betekenis krijgt het woord van een profeet of een messias pas op het moment dat mensen dat woord in hun leven betekenis géven. En dan ontstaat er een verschil. Daarom is de ene religie ook niet de andere. Omdat mensen nu eenmaal verschillend zijn, in een verschillende context leven en verschillende impulsen ontvangen, interpreteren zij de transcendente werkelijkheid op een verschillende manier. Laat ik dat maar even, kort door de bocht, de culturele context noemen.
Het is voor mij evident dat de culturele context van veel moslims, en zeker van hen die (nog) contact hebben met de wereld waarin de islam de leidende religie is, wezenlijk verschilt van de culturele context van mensen in de westerse wereld, waarin het christendom niet meer het leidende ethische kader is, of waarin hooguit nog residuen daarvan bepalend zijn voor mensen. Dt dit leidt tot een ander godsbeeld, maar vooral tot een andere interpretatie van wat mensen ervaren als de ‘wil van God’ is daarmee voor mij ook evident.
Het ene is niet per definitie beter dan het andere, het is anders. Maar helaas is de culturele context van mensen in hoge mate maatgevend voor de wijze waarop zij hun godsbeeld vormgeven in hun leven.
=Gandhi=
Wat Gandhi betreft blijft het ook bijzonder boeiend van te zien dat christenen maar al te graag aandraven met het feit dat hij zich door de Bergrede liet inspireren. Dat deed hij zeker. Net zoals hij zich even goed door de Koran en de figuur van Mohammed liet inspireren (daarin trouwens op fantastische wijze gevolgd door zijn goede vriend Abdal Ghaffar Khan die als moslim in Pakistan het allereerste geweldloze leger uit de geschiedenis op de been bracht).
Daarnaast is een beetje pijnlijk dat dit ‘geïnspireerd zijn door de Bergrede’ wanneer het voorafgegaan wordt door het woordje ‘vooral’ al snel een ontkenning inhoudt van het historische feit dat Gandhi, hoewel ook enigszins geïnspireerd door de Bergrede, in de allereerste plaats natuurlijk VOORAL door zijn eigen Hindoe- en Jaintradities werd beïnvloed (waar hij bijvoorbeeld zijn meest cruciale termen van ‘ahimsa’ en ‘satyagraha’ haalde).
Verder vond hij christenen heel vaak erg militant in hun bekeringsdrang en had hij er dit over te zeggen: “I like your Christ, but I often don’t like your Christians… they are so unlike your Christ.”
Gandhi recupereren als christen is dus opnieuw wat wrang.
=Geweld in het ontstaan van de islam=
Daarnaast ontken ik de grote rol van geweld in het ontstaan van de islam hoegenaamd niet. Maar opnieuw: die grote rol van geweld is zonder meer ook terug te vinden in het ontstaan van het christendom. (Wat bijvoorbeeld mooi wordt uiteengezet in het laatste boek van Karen Armstrong.)
Ik vermoed echter dat u opnieuw van de religie naar de profeten zal springen. Dus goed, als we het werkelijk specifiek over beide historische figuren hebben en het feit of zij al dan niet geweld gebruikten dan zullen we Jezus’ in zeker opzichten behoorlijk ’terroristische’ optreden in de tempel maar even buiten beschouwing laten en tot de slotsom komen dat hun levensloop inderdaad helemaal anders was en dat de groei van hun gemeenschap totaal anders verliep.
Daarmee is echter zeer weinig tot niets gezegd. Meer nog. Het kan ook een compleet andere kant uit dan degene die dat spontaan zou lijken naar voor te schuiven. Zou het immers niet kunnen dat de wezenlijke aanvaarding van geweld in het menselijke bestaan er net voor zorgde dat de islamitische traditie in zijn geheel vaak heel gezond – want begrensd – met geweld omging? (Voor alle duidelijkheid, ik heb het dus niet over de hedendaagse uitwassen van de politieke islam die in vele opzichten een fenomeen zijn van de laatste eeuw, maar dus wel over de islamitische traditie in al zijn breedheid en gelaagdheid.) Zou het kunnen dat het ideaal van de geweldloze christus er net voor zorgde dat christenen er vaak geen blijf mee wisten wanneer geweld aan de oppervlakte kwam omdat men telkens opnieuw in een problematische (theologisch/existentieel/filosofische) spanning terecht komt? Zou het kunnen dat net daarom de klassieke islamitische theologie van meet af aan behoorlijk duidelijk was over de ‘grenzen van geweld’ (enkel ter verdediging, geen onschuldige burgers, etc.) terwijl het in de christelijke wereld meerdere eeuwen zou duren voor diezelfde regels van ‘rechtvaardige oorlog’ even systematisch onderdeel werden van de brede theologie?
Ik wil daar op zich geen discussie over uitlokken. Het zijn maar wat losse vragen. Zoals gezegd: die zijn in mijn ogen op dit moment ook veel belangrijker.
=Tot slot=
Tot slot nog dit: ik ben blij te lezen dat het u voor u weinig met ‘beter’ of ‘minder’ te maken heeft en juist een oproep is tot dialoog. Alleen is het jammer dat zowat elke paragraaf uit uw column (net als uw voorgaande) de dialoog net lijkt weg te duwen en in eerste instantie wel degelijk lijkt te gaan over het duidelijk stellen van ‘beter’ en ‘minder’. (Uw column beginnen met de zin “Waarom zijn het nooit christenen die zo’n bloedbad aanrichten” is daar een perfect voorbeeld van.) Het kan best zijn dat wij u allemaal mis begrijpen, maar als we dat met zovelen doen – zowel christenen als moslims – lijkt me dat toch wat onzeker.
Mijnheer Suurmond doet ook alsof het oude testament iets is waar christenen geen acht op slaan. Het shoppen, anders kan ik het niet omschrijven, in het OT zoals sommige christenen dat doen daarentegen blijkt voor hen alle benodigde ruggesteun te zijn voor, ook, terrorisme. Leger van de heer, IRA, KKK etc. wegredeneren als geen christenen is onzin. Ook die mensen noemen zichzelf christen en dat is, uiteraard, pijnlijk voor de meeste christenen. Maar dan, veel moslims hebben een soortgelijk probleem.
Jonas Slaats: Gandhi was Hindoe. Hij kwam echter niet toevallig op de Bergrede van Jezus. Zijn mentor, Gopal Krishna Gokale, werd zelf begeleid door de grote sociale hervormer Florence Nightingale, een christelijke mystica.
Is de geweldloosheid van Jezus een onbereikbaar ideaal dat alleen maar tot frustratie leidt en daardoor geweld oproept? Dat is een langlopende discussie. De islam doet daarmee vergeleken inderdaad aan Realpolitik. Maar zoals je een kunstenaar aan zijn beste uitingen mag beoordelen, geldt dat ook voor het Evangelie. Zonder de geweldloze Jezus was er geen Nightingale, Rode Kruis, Albert Schweitzer, Gandhi, Martin Luther King, Dag Hammarskjöld of Desmond Tutu – allen inspirators van de westerse beschaving – geweest.
O ja, het verjagen door Jezus van een paar schapen uit de tempel ’terroristisch optreden’ noemen is ronduit komisch.
Och, da’s juist, de dieren wegjagen, de tafels van de geldwisselaars overhoop gooien, iedereen uitschelden voor dieven, enz. dat stelde allemaal niet zoveel voor. In de tempel, het belangrijkste heiligdom van het Joodse volk, was het een vrij alledaagse zaak van de boel volledig op stelten te zetten.
Of zou er toch meer aan de hand kunnen geweest zijn? Bijvoorbeeld zoals Karen Armstrong in haar laatste boek schrijft: “In Jesus’ mission, therefore, politics and religion were inextricable. The event that may have led to his death was his provocative entrance into Jerusalem at Passover, when he was hailed by the crowds as ‘Son of David’ and ‘king of Israel’. He then staged a demonstration in the temple itself, turning over the money-changers’ tables and declaring that God’s house was a ‘den of thieves’. This was not, as is sometimes assumed, a plea for a more spiritual style of worship. Judaea had been a temple-state since the Persian period so the temple had long been an instrument of imperial control and the tribute was stored there – although the high priests’ collaboration with Rome had recently brought the institution into such disrepute that peasants were refusing to pay the temple tithes.”
Ps: als we plots het Evangelie gaan beoordelen aan de hand van de beste uitingen (wat natuurlijk een keerpunt is in deze discussie), dan kunnen we de Koran misschien ook beoordelen aan de hand van de beste uitingen van de Islam? Rumi, Abdal Ghaffar Khan, Abdul Sattar Edhi, Ibn Rushd, Ibn Khaldun, Noor Inayat Khan,… ook dat lijstje kunnen we best lang maken. Dus hopelijk kunnen we het er snel over eens zijn dat het weinig zin heeft van dergelijke lijstjes op te stellen aangezien er in beide cultuursferen natuurlijk meer dan voldoende voorbeelden van inspirerende en grootse figuren te vinden zijn die heel wat vrede brachten en zonder wie de wereld er helemaal anders had uit gezien.
Een mooi artikel dit. Alleen: in zijn ijver om Suurmond te weerleggen, schiet Slaats een beetje door. Het NT is volstrekt eenduidig als het gaat om geweld door christenen. Het gaat niet om een enkele tekst, maar de lijn van vijanden liefhebben, onrecht lijden ipv onrecht doen, zegenen wie vervloeken, wreek uzelf niet, enz enz, is consistent en doorlopend. Er is in het NT geen aanknopingspunt voor geweld. Helaas is er in christenen zelf meer dan genoeg aanknopingspunt voor geweld. Die discrepantie moet elk triomfalisme wegnemen. Maar dat is nog geen reden om in hypercorrectie te vervallen tav het NT.
De hele discussie bewijst: godsdiensten met elkaar vergelijken is een heilloze zaak. Dat lijkt me niet de inzet die nu nodig is. We moeten partners zoeken tégen wat ons nu bedreigt. Telkens weer opduikend geweld in het hart van onze onvolkomen, maar zo geliefde en kwetsbare democratische samenleving.
Maar dan komt er wel ook een kritische vraag. Volg de discussie op verschillende Islam-sites, kijk om je heen bij de demonstraties tegen de moordpartij in parijs, kijk naar de reacties op niet-in mijn-naam en de vraag rijst: hoe groot is het kritisch doordenken van de door de extremisten gemaakte link tussen islam en geweld eigenlijk geland onder moslims hier in nederland (om ons daar maar toe te bepreken)? Waar is de islam vredesbeweging en hoe kan die worden versterkt?