“Ja sorry, maar dit is iets tussen mij en God”

Wat is jouw persoonlijke associatie bij het begrip vrijheid?

“Ik denk bij deze vraag meteen aan de Four Freedoms van de Amerikaanse president Roosevelt. In zijn toespraak in 1941 voor de State of the Union noemde hij vier vrijheden die voor ieder individu op de wereld zouden moeten gelden: vrijheid van meningsuiting, vrijheid van geloof, vrijwaring van gebrek en vrijwaring van angst. Je ziet hier dat er eigenlijk twee kanten aan vrijheid zitten. Enerzijds een positieve vrijheid en anderzijds een bescherming, een vrijwaring van iets. Ik vind dit een heel mooie definitie van vrijheid. Maar dit is misschien eerder een maatschappelijke, dan een persoonlijke benadering van het begrip.

Voor mij persoonlijk gaat vrijheid over keuzes maken. Keuzevrijheid vind ik heel erg belangrijk. Ik wil mijn eigen keuzes kunnen maken en daar ook naar kunnen leven. De keuzes die mensen maken worden natuurlijk altijd beïnvloed door een complex aan factoren. De economische situatie waarin je zit, je omgeving, je talenten en je persoonlijkheid beïnvloeden de keuzes die je wil en kan maken. Zo ervaren sommige mensen bepaalde situaties misschien als beklemmend, terwijl anderen dit helemaal niet zo ervaren. Ik denk dat het belangrijk is om als samenleving vrijheden te definiëren die voor iedereen zouden moeten gelden, maar aan de andere kant denk ik ook dat wat men als vrijheid ervaart erg verschilt per persoon.”

Welke aspecten in islam zijn van invloed op jouw begrip van vrijheid?

“In de islam is ieder individu zelf verantwoordelijk voor zijn of haar doen en laten. Ieder heeft een individuele band met God. Niemand draagt de last van een ander. Alleen voor God moet ik mij verantwoorden voor wat ik doe en laat. Daar heeft verder niemand iets mee te maken. Overigens betekent persoonlijke verantwoordelijkheid niet dat je je niets van anderen moet aantrekken. De islam leert ook dat als je een ander kwaad doet, je het eerst moet goedmaken met die persoon. Daarna vraag je vergiffenis aan God.

De islam leert wel dat niemand anders dan God mag oordelen over mensen en dat je alleen aan Hem verantwoording hoeft af te leggen, maar in de praktijk hebben we als mensen toch vaak een oordeel over elkaar klaar. Alleen God kan in het hart van iemand kijken. De vrijheid die de islam biedt, is in de praktijk dus niet altijd gemakkelijk na te leven. Een voorbeeld is gedwongen uithuwelijking, een thema waar we ons bij SPIOR veel mee bezig hebben gehouden. Volgens de islam heeft iedereen, man en vrouw, recht op het kiezen van de eigen partner en mag daarin geen dwang gebruikt worden. Maar de praktijk is veel complexer. Bij gedwongen huwelijken spelen verwachtingen en druk van bijvoorbeeld ouders en/of overige familie een rol. Het gaat dan niet meer alleen om hun persoonlijke relatie met God. Dat besef van individuele verantwoordelijkheid is soms maar beperkt aanwezig. Voor veel mensen valt de religie samen met een collectieve cultuur, waarin mensen worden aangekeken op de daden van hun familieleden. Dit veroorzaakt spanningen.”

Is het individu belangrijker dan het collectief in islam?

“We zijn allemaal individu en onderdeel van een collectief. Wat belangrijker is, hangt mede af van de context. Als het collectief jou iets opdringt dat onjuist is, dan moet je de mogelijkheid hebben om het anders te doen. En ook als het collectief het niet eens is met een persoonlijke beslissing, ook als die volgens het geloof wel gelegitimeerd is, moet er ruimte zijn om te zeggen: “Ja sorry, maar dit is iets tussen mij en God”. Ik denk hier bijvoorbeeld aan zoiets als seksualiteit. De regels hierover in islam zijn duidelijk. De toepassing daarvan is iets in de persoonlijke sfeer van mensen, tussen jou en God.

De islam geeft voor de omgang tussen mannen en vrouwen heldere richtlijnen, zowel voor het innerlijk als het uiterlijk. Deze twee gaan hand in hand. Maar ik zie dat de nadruk nogal eens alleen gelegd wordt op de uiterlijke richtlijnen. Innerlijk besef en verantwoordelijkheid worden daar niet altijd aan verbonden. De verantwoordelijkheid van het eigen gedrag wordt dan bij anderen neergelegd. Hoe iemand anders zich ook kleedt, jij dient je op een juiste wijze te gedragen.

Ik moet hierbij ook denken aan een lezing van een imam die ik bekeek op YouTube, na de terreuraanslag op Charlie Hebdo. Hij zei: “Je hebt het recht om beledigd of verontwaardigd te zijn als de spot gedreven wordt met iets wat jou dierbaar is. Het zou raar zijn als je dit niet was. Maar verontwaardiging mag nooit tot agressie leiden”. Je gedrag moet nog steeds correct blijven in alle opzichten, ook volgens de normen van islam. Dus geen geweld, agressie of scheldpartijen. Je mag mensen aansporen tot goed gedrag, maar slecht gedrag van anderen is nooit een excuus om zelf verkeerd gedrag te gaan vertonen.”

Ervaar jij belemmeringen in islam voor jouw vrijheid?

“Nee, eigenlijk niet. Islam geeft een kader en daarin zijn bepaalde dingen niet toegestaan. Je zou dus kunnen zeggen dat er dan geen vrije keuze meer is. Maar zo zit het niet. Ten eerste heb ik in al mijn vrijheid voor dit kader gekozen. Ik heb mij later tot islam bekeerd. Sommige dingen waren wel even wennen, maar ik heb mij nooit belemmerd gevoeld. Ten tweede zijn bepaalde dingen verboden of juist verplicht in de voorschriften van islam, maar tussen die uiterste grenzen zit juist veel ruimte, veel nuance. Bovendien moet je iedere keer steeds de keuze maken om een regel na te leven. Als moslim geloof je dat je hierin een verantwoordelijkheid hebt naar God en dat het wel of niet naleven consequenties heeft. We zijn mensen, geen engelen. Als mens hebben we een vrije wil en we kiezen zelf hoe we die gebruiken. Soms gaat dit goed, soms minder goed en soms uitgesproken slecht.

Ik moet wel zeggen dat er een verschil is tussen belemmering ervaren vanuit islam of vanuit moslims. In mijn directe omgeving ervaar ik zelf geen beperking door moslims, maar ik ken wel mechanismen in sommige moslimgemeenschappen die veel druk op mensen kunnen uitoefenen. Vaak komen deze mechanismen voort uit tradities die je met een cultuur kunt verbinden. Dit kan het systeem zijn uit een land van herkomst, een subcultuur binnen een streek of familie, maar het kan ook te maken hebben met iemands persoonlijkheid. In islam is het zo dat mensen bij elkaar het goede moeten aanmoedigen en elkaar van het kwade moeten afhouden, maar dit is nooit een excuus om een ander iets op te leggen. Iedereen moet elkaars keuzes respecteren. De overgrote meerderheid in islam is het er bijvoorbeeld over eens dat de hoofddoek voor vrouwen een verplichting is. Maar toch moet iedere individuele moslima zelf de keuze maken of en wanneer ze deze draagt. Ouders en familie sturen daar wel eens in, maar dit verschilt per gezin. De een zal dit veel dwingender doen dan de ander en de ene dochter ervaart dit veel meer als dwang dan de andere. Dat is ook een wisselwerking.”

Waarin bevordert en waarin belemmert islam volgens jou de vrijheid van vrouwen?

“In sommige voorschriften maakt de islam onderscheid tussen mannen en vrouwen. Deze regels hebben achterliggende doelen. Rechtvaardigheid is daarin een centraal beginsel. Ik denk dat rechtvaardigheid sterk verbonden is met vrijheid en verantwoordelijkheid.

Maar rechtvaardigheid betekent niet altijd mensen hetzelfde behandelen. De verschillen in voorschriften voor man en vrouw zijn er in mijn beleving juist op gericht om mannen en vrouwen in hun eigenheid optimale mogelijkheden tot ontplooiing te brengen. Vrouwen hoeven bijvoorbeeld niet te vasten wanneer zij menstrueren, zwanger zijn of borstvoeding geven. Deze regel is gebaseerd op een biologisch verschil tussen man en vrouw. In het algemeen geldt: gelijke monniken, gelijke kappen. Maar als er een duidelijk biologisch verschil is, dan is eenzelfde behandeling juist onrechtvaardig. Je doet dan geen recht aan een wezenlijk verschil.

Wanneer moslims worden aangesproken op de positie van vrouwen, is de eerste reactie vaak te zeggen dat islam juist heel veel rechten aan vrouwen geeft. Dat klopt, althans: daar ben ik ook van overtuigd. Maar in de praktijk is toch echt anders. Daar moeten we onze ogen niet voor sluiten. Islam mag dan een perfect systeem geven, in de praktijk kan het nooit in perfectie worden uitgevoerd. Dat is namelijk mensenwerk en mensen zijn altijd gebrekkig. Zelfs de profeten maakten kleine fouten, want ook zij waren mensen.

Dit maakt het een complex geheel. Je kunt zeggen dat het verheven ideaal volledig rechtvaardig is, maar de praktijk is vaak anders. Zo zijn er ook onder moslims mannen die hun vrouw slaan. Dat is gewoon slecht gedrag. Het is heel problematisch en schrijnend dat men zich daarbij op islam beroept. Voor mij is het evident dat dat beroep niet klopt. Als je kwaad wil, dan vind je daar wel ergens een legitimatie voor.

Een ander voorbeeld van verschil in islam tussen man en vrouw is het erfrecht. Een dochter krijgt in principe de helft van wat een zoon krijgt. Het is belangrijk je daarbij te realiseren dat deze verdeling erop gebaseerd is dat de man verplicht is financieel verantwoordelijkheid te dragen voor niet alleen het eigen gezin, maar ook waar nodig zijn moeder en andere familieleden. In een situatie waarin vrouwen financieel onafhankelijker zijn en/of waar dochters ook financieel verantwoordelijkheid dragen voor familieleden, zou een andere verdeling overwogen kunnen worden. Ik heb bijvoorbeeld met mijn man in shura (overleg) afgesproken dat onze vaste lasten gemeenschappelijk door ons worden betaald. In principe had ik ook kunnen zeggen dat dit zijn taak is. Dat recht heb ik volgens islam. Maar islam doet ook een beroep op onze redelijkheid. Er wordt in islam een minimum neergelegd, maar als je in onderling overleg met elkaar uitkomt op iets waar iedereen krijgt waar hij of zij recht op heeft, dan mag dit geen probleem zijn.”

Voel jij ruimte om vragen te stellen over dingen die ingaan tegen jouw idee van vrijheid?

“Ik voel die ruimte wel. Maar ik denk dat de vraag ook moet zijn aan wie je deze vragen stelt. De (soennitische) islam kent geen centraal gezag. Hierdoor kunnen mensen kiezen aan wie ze hun vragen voorleggen. Door mijn werk bij SPIOR ken ik verschillende imams. Aan de een zal ik sneller vragen stellen dan aan de ander. Dit is niet omdat ik me belemmerd voel. Het heeft te maken met de taalbeheersing en de persoonlijkheid van de imam. Ik spreek bijvoorbeeld geen Arabisch. Een imam die alleen Arabisch spreekt vragen stellen is voor mij dus lastiger. Gelukkig zijn er steeds meer imams die goed Nederlands spreken en de samenleving goed kennen.

Het is voor sommige imams ook moeilijk om vrouwen te helpen met hun vragen. Dit is niet gebaseerd op onwil, maar hangt vaak samen met hun eigen gêne en de wil om de intimiteit te beschermen tussen man en vrouw.

Een geleerde die laatst sprak in de Essalam Moskee te Rotterdam liet mannen en vrouwen om en om aan het woord. Het was een heel bewuste keuze van hem om zichtbaar en benaderbaar te zijn voor zowel mannen als vrouwen. Maar niet iedere imam is hiertoe in staat. Imams willen vrouwen vaak niet in verlegenheid brengen. Hoe men daarmee omgaat, is mede cultureel bepaald. Ik houd meer van een open en directe stijl. Maar de imams die dit wel lastig vinden, hebben geen kwade bedoelingen met vrouwen. Toch is het belangrijk te kijken naar een manier waarop we ruimte kunnen creëren waarin iedereen zich vrij voelt en de kans krijgt om vragen te stellen. Het helpt voor moslima’s als ze met hun vragen, zeker over persoonlijke onderwerpen, bij een vrouwelijke geleerde terecht kunnen. Maar deze optie is hier helaas nog maar zelden aanwezig. Daarom is het nog belangrijker dat vrouwen met hun vragen bij imams terecht kunnen.

Ik heb bijvoorbeeld eens een jonge imam ingeschakeld bij een project rondom loverboys. Meiden mochten aan hem vragen stellen over relaties en seksualiteit. Zelfs hij werd lichtelijk in verlegenheid gebracht tijdens het gesprek en vond de vragen van de meiden behoorlijk confronterend. De profeet Mohammed sprak openlijk over dit soort onderwerpen. Dit laat zien dat er in islam geen schaamte is en dat alles gevraagd mag worden, zij het in de goede context.

Een kritische houding zou vrouwen meer keuzevrijheid kunnen bieden. Het belang van kennis vergaren in de islam is heel groot. Educatie biedt niet alleen inspiratie, het helpt je ook je te weren in lastige situaties. Misschien is het een naïeve gedachte, maar ik denk dat we met meer kennis kunnen streven naar meer vrijheid. Het is echter geen garantie.

Zo zag ik eens een documentaire over een docente aan een universiteit in Marokko. Zij vertelde haar studenten dat de traditie dat de maagdelijkheid van een vrouw in de huwelijksnacht bewezen moet worden met een bebloed laken, niet gegrond is in islam. Naast het feit dat dit medisch niet klopt (de meeste vrouwen bloeden niet bij ontmaagding), gaat het niemand iets aan of jij nog maagd bent of niet. Het is iets tussen jou en God. Een van de studenten wilde dit niet accepteren en gaf aan dat ‘wij dit gewoon zo doen’. Je ziet dan dat kennis niet altijd toereikend is om onwenselijke gebruiken te doorbreken. Sommige mensen houden nu eenmaal vast aan tradities. Ze maken zich druk over wat de buren zullen denken, terwijl ze zich eigenlijk zouden moeten afvragen: Wat zal God van mij denken?”

Hoe belangrijk zijn vrijdenkers voor jou binnen de islam? Bevorderen of belemmeren ze jouw vrijheid?

“In het algemeen vind ik het belangrijk dat er vrijdenkers zijn. Soms zijn er mensen nodig die prikkelen en provoceren om een debat op gang te krijgen. Het is niet mijn persoonlijke stijl, maar soms heeft een maatschappij dit wel nodig voor bewustwording. Wel is het belangrijk dat de media en politiek niet alleen aandacht hebben voor vrijdenkers. Deze mensen roepen misschien het hardste, maar meer gematigde mensen werken al jaren lang achter de schermen daadwerkelijk aan het oplossen van problemen. Een gematigde inslag is vaak op de lange termijn veel effectiever om daadwerkelijk iets te veranderen binnen gemeenschappen.

Het is jammer dat het maatschappelijk debat bijna uitsluitend bepaald wordt door mensen met een min of meer provocerend geluid over islam en moslims. Moslimgemeenschappen willen daardoor vaak niet eens meer spreken over bepaalde thema’s. Men voelt zich gestigmatiseerd en in een hoek gedrongen en dan gaan de hakken in het zand. Provoceren of radicale keuzes maken is niet de enige manier om je vrij te vechten van belemmeringen.”