Kan een moslim seculier zijn?

Een paar uur voor ik op vrijdag 23 januari naar Arminius in Rotterdam vertrek om een debat met de veelbelovende titel ‘Het ware gezicht van de islam’ bij te wonen, heb ik een collega-journalist aan de telefoon die terloops meedeelt dat de avond qua veiligheid op de zwarte lijst staat. De mens in mij schrikt een beetje, maar de journalist in mij kan niet wachten. Dit belooft een interessante avond te worden.

Een van de twee sprekers van de avond, de Marokkaanse hoogleraar en berberactivist Ahmed Assid, is de hoofdreden van de beloofde zware beveiliging. In de praktijk tel ik trouwens hooguit drie agenten, maar dat terzijde. Assid is een criticus van het salafisme en voorstander van een moderne interpretatie van de islamitische bronnen. Zijn opvattingen zorgden voor woede bij onder andere de, door Nederland als radicaal bestempelde, imam Alami. Hij zei volgens de NOS over de Marokkaanse activist: “Zoals die seculieren denken, zoals Ahmed Assid die zegt dat de woorden van profeten en gewone mensen gelijk zijn. Ik vraag God om zijn tong en benen af te snijden.”

Naast Assid spreekt de Nederlandse theoloog en geestelijk verzorger Mohamed Ajouaou. Hij maakt meteen korte metten met de titel van het debat. “De ware islam impliceert dat er maar een ware islam is. Terwijl er juist veel diversiteit bestaat binnen het islamitische gedachtegoed,” stelt hij. Beiden beargumenteren dat, voor zover er een ware islam is, dat in elk geval niet de gewelddadige islam is. Er zijn zeker gewelddadige passages te vinden in de Koran en de sunnah, de levenswijze van de profeet, maar die zijn context gebonden, stelt Assid. Volgens hem moeten de islamitische bronteksten dus geïnterpreteerd worden in hun context en dient men te voorkomen dat dit soort gewelddadige teksten vandaag de dag letterlijk worden gebruikt en uitgeoefend.

Het klinkt nog niet erg controversieel. Zoals Mohammed Ajouaou aangeeft; ook veel geestelijke leiders zijn weliswaar conservatief en niet direct voor een moderne interpretatie van de bronnen, maar ook die zweren meestal geweld af.

Orthodoxe moslims meer macht dan seculiere

Het debat gaat over in maatregelen die de islam moet behoeden voor geweld. Een Turkse moslim uit het publiek vindt dat (moslim)kinderen van jongs af aan moeten leren wat secularisme is. Ajouaou is het daar mee eens. Nu krijgen moslimjongeren een eenzijdig beeld van islam. Assid ziet secularisme als het beste systeem voor de islam en haar ontwikkeling. Beiden benadrukken dat de verhoudingen tussen seculiere moslims en ideologische moslims niet gelijk zijn. De seculieren hebben niet dezelfde middelen als orthodoxe moslims. Die laatste hebben namelijk de heilige teksten in hun bezit en seculiere moslims maken ook gebruik van theorieën uit de filosofie en dus de menselijke rede. Ook hebben de orthodoxen de massamedia in handen. Bovendien, stelt Assid, worden teksten van iemand als Ibn Taymiyya (een islamitische geestelijke uit de 13e eeuw, wiens gedachtegoed een inspiratiebron was voor het Saoedische wahhabisme) wel vertaald, maar die van verlichte denkers niet.

“Totalitaire islam leidt tot geweld”

En dat is een probleem volgens Assid, want juist de overtuiging dat de islam een totalitair systeem is leidt tot extremisme en geweld. Moslims hebben zichzelf opgesloten, meent hij, omdat zij niet in staat zijn om profijt te hebben van andere beschavingen, gezien men de islam ziet als een allesomvattend systeem. Bovendien zien niet-seculiere moslims om deze reden de universele waarden van mensenrechten als tegenstrijdig aan de islamitische waarden. Terwijl de islam in de afgelopen eeuwen volgens Assid juist heeft bijgedragen aan de ontwikkeling van deze universele waarden.

Ajouaou is minder uitgesproken, maar is ook van mening dat de islam in crisis is en dat het daarom belangrijk is dat seculiere en ideologische moslims elkaar zouden moeten beïnvloeden. Juist in momenten van crisis is men anders geneigd om terug te grijpen naar een radicale uitleg.

Kan een moslim seculier zijn?

De organisatie is streng voor de sprekers, beiden hebben maximaal 20 minuten spreektijd, de overige 80 minuten is ingepland voor interactie met het publiek. Gezien deze ruime tijd en met de opmerking van mijn collega nog in het achterhoofd verwacht ik dat het debat nu los gaat barsten. Dat gebeurt niet echt. Een veel te groot deel van de opmerkingen uit het publiek zijn klachten over het feit dat Ahmed Assid geen Nederlands of Engels spreekt en dat het vertalen te lang duurt. Zonde van de discussie.

Een ander deel van de vragen en opmerkingen is van mensen die juist wel of juist niet van mening zijn dat IS de ware islam vertegenwoordigt. En dan zijn er nog enkele opmerkingen, die ik gewoonweg niet begrijp. Ietwat onbevredigd verlaat ik dan ook om tien uur ’s avonds de kerk. Naar mijn gevoel is er wel een belangrijk discussiepunt aangesneden, namelijk: Gaan islam en secularisme samen? Zijn er moslims in Nederland die zich, net zoals Assid, seculiere moslims noemen? En dit debat is eigenlijk pas een aanzet geweest tot een daadwerkelijk debat tussen moslims in Nederland.

Facebookvervolg: “De islam is geen individueel pad”

De volgende dag plaats ik daarom op Facebook een update met drie vragen: Kan een moslim seculier zijn? Wat is een seculiere moslim? Gaan islam en secularisme samen? Ik besluit de update te delen in drie totaal verschillende Facebookgroepen: een groep voor moslims over theologie, een groep voor moslims en niet-moslims over politiek in de Arabische wereld en een groep van studenten religiewetenschap. Binnen een dag heb ik in totaal meer dan honderd reacties ontvangen, een deel privé. Ik ben overdonderd.

Een aantal mensen denkt bij seculiere moslims aan moslims die hun religie op een privémanier beleven. Deze discussie ontstaat met name in de groep over islamitische theologie. Zo stelt iemand: “Seculiere moslims, zijn moslims die hun geloof zien als iets van zichzelf en niet steeds de behoefte hebben om zich ten opzichte van andere steeds te manifesteren als moslim.” Dat moet ook kunnen vindt iemand anders: “Ja hoor dat kan wel! Islam kent geen dwang, je moet vrij kunnen zijn om je geloof te praktiseren.”

Dat kan niet volgens een ander: “In de islam bestaat er zoiets als amr bil ma3roef wa nahi 3anil moenkar. Het goede opleggen en het slechte verbieden. Afhankelijk van de autoriteit die een persoon heeft(zoals een leider) kunnen deze wel regels aan andere moslims opgelegd worden. En ik zou de islam niet omschrijven als een individueel pad. Allah spreekt ons meestal aan in de meervoudsvorm als een groep gelovigen. De moslims zien zich als een deel van de ummah (alle moslims in de wereld bij elkaar). Niet als ieder voor zich.”

“Je kunt toch niet zeggen: soms ben ik even geen moslim”

Verreweg de meeste mensen denken echter bij mijn vragen aan een politiek regime, waarbij kerk en staat gescheiden zijn. Wat opvalt is dat er vanuit de moslims die reageren, grofweg drie reacties te onderscheiden zijn. Zo stelt een deel dat secularisme niet verenigbaar is met islam. “Hoe kun je nou seculier zijn? Je kunt toch niet zeggen: oh ja maar als het om politiek gaat ben ik even geen moslim?”, vindt iemand.

Een groot deel stelt dat het voor moslims geen probleem is om te leven onder een seculier regime. “Secularisme is voor mij geen exclusieve zaak, maar een inclusieve zaak, dus deelname van elke denkbare groepering, inclusief de religieuzen aan het openbare leven en debat. Als de overheid dan geen standpunt inneemt of ethiek aanneemt dan het eigen en zo de rechtsorde handhaaft en indien nodig bemiddelt tussen de bevolkingsgroepen, dan kunnen we daarmee als moslims heus goed leven hoor,” wordt geschreven.

En nog een deel vindt dat een seculier regime juist de beste regeringsvorm is voor moslims om onder te leven. “Ik denk dat moslims bij uitstek voorstanders moeten zijn van een seculiere samenleving. Ik denk dat er in de islamitische tradities meer dan voldoende ruimte is om een samenleving langs seculiere lijnen in te richten. Ik wil zover gaan om te zeggen dat als het inderdaad zo is dat er ‘geen dwang is in religie’ een seculiere samenleving de enige samenlevingsvorm is die -werkelijk- voldoet aan de geest van dit gebod uit de Koran,” beargumenteert een jongen.

“Secularisme bestaat niet!”

Een enkeling maakt het geheel complexer door te stellen dat een seculier regime niet bestaat, ook niet in het Westen. Iemand spreekt mij privé aan met de volgende opmerking: “Noem mij een land waarvan de basis van haar grondwet niet voortvloeit uit de normen en waarden van een religie.” Ik antwoord dat ik denk dat Frankrijk het dichtst in de buurt komt. Een lange reactie volgt: “Ah, de civil law. Toch is deze vaak genoeg beïnvloed door religie en wordt politiek ook beïnvloed door politieke partijen. In Frankrijk zelf heb je de PACS, in Nederland het CDA. Wat ik bedoel is: Wanneer ben je nou echt seculier? Als je echt kerk en staat wil scheiden, moet je religie uit de mens halen.”

Een student religiewetenschappen vermoedt dat dat is wat veel mensen storend vinden aan de term secularisme. “Ik denk dat men meteen denkt aan Atatürk, die de religie uit wilde bannen. Terwijl secularisme eigenlijk is dat de staat zich niet bemoeit met het publieke domein. Dus in principe niet per definitie alle religieuze uitingen verbiedt.”
 
De ‘gewone’ moslim aan zet

’s Avonds krijg ik nog een berichtje van iemand die me op het hart drukt niet de meningen van de groepsleden te gebruiken voor mijn stuk. “Op Facebook roepen mensen maar wat. Je kunt beter spreken met geleerden.”

Echter, geleerden behandelen dit thema al jaren. Niet voor niks duurde het lang voordat ik het controversiële in dit thema inzag. Als student religiewetenschappen heb ik talloze moderne denkers bestudeerd, die een soortgelijke visie aanhangen als Assid. Zelfs de Tunesische denker Rashid el-Ghannouchi, die toch bekend staat als de stichter van de islamitische partij Ennahda vindt dat secularisme de op een na beste regeringsvorm is. Sterker nog, secularisme gedefinieerd als een staat waarin de mens vrij is om te denken en zijn religie uit te oefenen komt volgens hem overeen met een islamitische regime.

Daartegenover staan genoeg filmpjes op Youtube van meer conservatieve geleerden die duidelijk maken dat islam een way of life is. Dat je politiek niet los kunt koppelen van religie. Die meningen ken ik. Wat net zo goed belangrijk is, is dat het onderwerp besproken wordt door moslims onderling. Want door onderling visies uit te wisselen, komen we verder. Net zoals Ajouaou stelde: er is niet een ware islam, maar het is belangrijk dat ideologische en seculiere moslims elkaar beïnvloeden in denkbeelden. Ik heb alvast een aanzet gegeven op Facebook, nu nog in het echt.