Malcolm X – Het radicale alternatief

Malcolm X – inspirator van onder meer Nelson Mandela – schreef een autobiografie, met de assistentie van Alex Haley. Deze werd gepubliceerd in hetzelfde jaar dat hij overleed. Over deze autobiografie drukte Malcolm X zich bescheiden uit: “Now I don’t want anything in this book to make it sound that I think I’m somebody important”[2]. Nu, na 50 jaar, heeft zijn levensverhaal echter weinig aan relevantie verloren. Naast een inspirator van de Afro-Amerikaanse emancipatie is Malcolm X een vast icoon in de internationale anti-racismestrijd.

Hoewel het leven van Malcolm X uniek is en de geschiedenis zich nooit exact herhaalt, ontdekte ik patronen in zijn levensverhaal die sterke overeenkomsten vertonen met de huidige situatie van veel moslims in Europa en Noord-Amerika. Een reflectie op zijn leven biedt naar mijn mening ook goede aanknopingspunten om een radicaal andere koers te varen in ons hedendaagse denken over radicalisme, racisme en integratie. Daartoe onderscheid ik drie fasen in de levenswandel van Malcolm X: ‘de inferioriteitsfase’, ‘de superioriteitsfase’ en ten slotte wat ik ‘het radicale alternatief’ noem.

Inferioriteitsfase

Geboren als Malcolm Little in Ohama (1925) en zoon van een Baptistische predikant groeide Malcolm X, zoals hij zichzelf later zou noemen, op in Lansing, Michigan. Malcolm groeide op in een Amerika dat de slavernij weliswaar afgeschaft had in 1865, maar desondanks nog altijd van structureel racisme doordrongen was. Malcoms vader was als activistische predikant aanhanger van Marcus Garvey. Deze activist was de hoop op gelijkwaardige samenleven met de blanke bevolking verloren en pleitte voor de terugkeer van de Afro-Amerikanen naar Afrika. Malcolms vader haalde bij het prediken van deze boodschap zich de woede van de blanke suprematisten van de KluKluxKlan op de hals, die hem waarschijnlijk hebben vermoord in 1931. Nadat vervolgens Malcolms moeder in een psychiatrisch ziekenhuis was opgenomen, belandde Malcolm in een tehuis en later bij zijn halfzus in Boston.

Malcolm was als kind het jongetje met de hoogste cijfers van de klas in een maatschappij waar hij vanwege zijn huidskleur kansarm was. Toen hij een keer op school bekend maakte dat hij later graag advocaat wilde worden, kreeg hij het demotiverende advies van zijn leraar om een beroep te kiezen dat beter bij zijn ‘soort’ past: “A lawyer that’s no realistic goal for a nigger. You’re good with your hands. (…) Why don’t you plan on carpentry?”[3] Gedesillusioneerd verliet Malcolm de middelbare school met een minderwaardigheidscomplex en werd schoenpoetser. Het was in deze tijd dat Malcom zijn haar ontkroeste om zoveel mogelijk blank te lijken. Het ontkroezen was een pijnlijke operatie die boekdelen sprak over het zelfbeeld van Afro-Amerikanen. Zoals hij in zijn autobiografie zegt: “I had joined that multitude of Negro men and women in America who are brainwashed into believing that the black people are ‘inferior’ – and the white people ‘superior’ – that they will even violate and mutilate their God created bodies to try to look ‘pretty’ by white standards.” [4] Malcolm verhuisde vervolgens naar New York waar hij in de criminaliteit belandde. Als hustler kreeg Malcolm erkenning, macht en en status. Hij raakte verslaafd aan cocaïne en raakte betrokken bij een inbraak waarvoor hij werd opgepakt. Op 12 januari 1946 werd de twintigjarige Malcolm veroordeeld tot tien jaar gevangenisstraf voor een gewapende inbraak en relaties met blanke vrouwen. Een strafbaar feit  in die tijd voor niet-blanke mannen.

In deze inferioriteitsfase van Malcolm X is een parallel te ontdekken met de druk om in de dominante cultuur te assimileren van onze samenleving. Het multiculturele ideaal staat onder druk en afwijkende culturen en religies worden al gauw als achterlijk weggezet. Dit kan bij sommige mensen tot een minderwaardigheidscomplex, zelfverloochening en zelfs zelfhaat leiden. Vervolgens kan de ervaring dat zelfs assimilatie niet helpt om geaccepteerd te worden in combinatie met andere factoren leiden tot criminaliteit. Zonder criminelen tot slachtoffers te reduceren zijn belangrijke factoren die aan criminaliteit bijdragen: armoede, discriminatie, uitsluiting en schooluitval. Tel daarbij op de problemen in de privésfeer en de verleidingen van het criminele circuit (snelle geld, de macht, status, erkenning en nieuw familiegevoel) en het voorspelt niet veel goeds.

Superioriteitsfase

In de gevangenis bekeerde Malcolm – die voor die tijd weinig met religie had – zich tot de islam van de Nation of Islam-sekte, waarvan Elijah Muhammad de leider was. Deze beweging stond ook wel bekend als de Black Muslims. De bekering gaf Malcolm discipline, eigenwaarde, zelfrespect, hoop en ambitie om wat van zijn leven te maken. Hij ontwikkelde echter ook een superioriteitsgevoel en haat tegen (christelijke) blanken. Hij zweerde drank, varkensvlees en blanke vrouwen af. Tevens noemde hij blanke mensen ‘blauwogige witte duivels’ en zichzelf ‘the angriest black man in America’.[5] Met de motivatie de blanke man intellectueel te verslaan, begon hij hard te studeren in de gevangenis en las boek na boek uit. Hij ontdekte de waarde van lezen: “People don’t realize how a man’s whole life can be changed by one book”.[6]

Na zijn vrijlating uit de gevangenis werd hij tien jaar de woordvoerder van de Nation of Islam. In deze tijd zweerde hij zijn achternaam af, die hij als een erfenis van de slaventijd zag en noemde zichzelf Malcolm X. Hij predikte dat het zwarte ras superieur was aan het blanke ras, dat Jezus zwart was en dat het zwarte ras gesegregeerd en gezuiverd moest worden van (invloeden van) het blanke ras. Als dat niet mogelijk was, moest men streven naar een eigen onafhankelijke staat in Afrika: Nation of Islam. Over integratie zei Malcolm X in deze fase: “Coffee is the only thing I like integrated.” [7]

In deze tijd werd Malcolm X ook bekritiseerd door andere leiders van de burgerrechtenbeweging, zoals Marthin Luther King. Deze beschuldigde Malcolm X van zwart racisme en een verdediger van gewelddadig protest.

Deze superioriteitsfase van Malcolm X doet sterk denken aan wat men tegenwoordig ‘radicale moslims’ noemt. Het komt niet uitzonderlijk voor dat een ‘radicaal’ leven wordt vooraf gegaan door een ‘wilde’ of zelfs criminele fase. Men slaat wel eens door van het ene extreem naar het andere: assimilatie, zelfverloochening en er ten koste van alles bij willen horen maakt soms plaats voor een wens tot segregatie, superioriteitsdenken en verkettering van de ander. Andere overeenkomsten tussen het leven van Malcolm X in deze fase en ‘radicale moslims’ zijn het breken met het verleden en traditie, soms ook met een naamsverandering en het verlangen naar een eigen (islamitische) staat.

Het radicale alternatief

In 1963 verliet Malcolm X de Nation of Islam na een onenigheid met de leider Elijah Muhammad. Dit leidde tot een breuk tussen de NOI en de volgelingen van Malcolm X. Een jaar later in 1964 verrichtte Malcolm X de bedevaart (hajj) naar Mekka. Daar ontmoet hij ook blanke, blauwogige moslims die zijn vooroordelen over blanke mensen deden wankelen. Door deze spirituele ervaring van verschillende mensen die dezelfde God aanbidden, zweerde Malcolm X het racisme en superioriteitsdenken af.

Hij omarmde vervolgens een visie op islam die alle mensen als volstrekt gelijkwaardig beschouwde, het pluralisme positief waardeerde en geen grenzen aan solidariteit stelde: “True islam taught me that it takes all religious, political, economic, psychological, and racial ingredients, or characteristics, to make the Human Family and the Human Society complete. Since I have learned the truth in Mecca, my dearest friends have come to include all kinds – some Christians, Jews, Buddhists, Hindus, agnostics, and even atheists! Some of my friends are moderates, conservatives, extremists – some are even Uncle Toms! My friends today are black, brown, red, yellow, and white!”[8] In datzelfde jaar richtte Malcolm X de Organisation of Afro-American Unity (OAAU) op, een organisatie voor de emancipatie van alle Afro-Amerikanen en internationale solidariteit.

Participeren is niet genoeg!

Aan het leven van Malcolm X kwam abrupt een einde vijftig jaar geleden. Dat maakte aan de ene kant dat hij als martelaar en held van vrijheid en gerechtigheid de geschiedenis in ging. Aan de andere kant maakte dat ook dat hij een onafgemaakt verhaal achterliet. Een verhaal met een open einde. We weten niet of Malcolm X het radicale gelijkheidsdenken op het vlak van ras en religie zou hebben doorgetrokken naar bijvoorbeeld gendergelijkheid. We weten ook niet welke consequenties hij zou hebben getrokken op theologisch vlak.

Wat we wel van het leven van Malcolm X kunnen leren is allereerst dat we mensen nooit moeten afschrijven. Het leven van Malcolm X toont aan dat sociale omstandigheden de levenswandel sterk bepalen, maar de grote veranderingen in zijn leven tonen ook aan dat deze niet allesbepalend zijn. De crimineel of extremist van vandaag kan immers de held zijn van morgen. De latere Malcolm X wees de slachtofferrol ook af. Hij nam het heft in eigen hand en sloot bondgenootschappen met andere groepen.

Wat betreft  het radicalisme-debat toont het leven van Malcolm X aan dat er verschillende vormen van radicalisering bestaan. De Malcolm X die zich op het einde van zijn leven inzette voor democratie en gelijkheid van alle rassen en religies – een radicaal idee! – was op een heel andere manier radicaal dan de Malcolm X die blanke mensen als inferieure wezens beschouwde. Radicalisme op zichzelf is dus niet automatisch slecht, en is naar mijn mening zelfs een burgerplicht als het gaat om het opkomen voor gelijkheid of rechtvaardigheid.

Wat betreft de integratiediscussie kunnen we van het leven van Malcolm X leren dat zowel assimilatie als segregatie ongezonde wegen zijn. Het alternatief van Malcolm X is niet integreren door – zoals sommige politici verkondigen – “gewoon mee te doen” of te “participeren” en religie buiten beschouwing te laten. Het leven van Malcolm X laat juist zien dat het mogelijk is om in naam van de islam en geïnspireerd door de islam het voortouw te nemen voor een betere samenleving en een betere wereld voor alle mensen, “with any means necessary”.[9] Malcolm X laat zien dat er geen tegenstrijdigheid is tussen burgerschap en moslim zijn. Zoals Rosa Parks in 1955 geen genoegen nam met een plaatsje achterin de bus, zo nam Malcolm X symbolisch ook geen genoegen met een plek in ‘het midden’. Dat zou immers overgave aan de bestuurder betekenen, en uiteindelijk tot assimilatie in de massa leiden. De weg van de late Malcolm X was echter om in naam van de islam en in naam van burgerschap samen met anderen vóóraan te staan bij de strijd voor waarheid, rechtvaardigheid en een betere wereld.[10] Daarbij overwon hij de angst voor de ander en was hij tevens bereid voor zijn idealen te sterven.

Zo stond Malcolm X, die zijn naam na de hajj veranderde in El Hajj Malik al Shabaaz, er bij zijn laatste publieke optreden op om de bezoekers niet te fouilleren. Hij zei hierover: “If I can’t be safe among my own kind, where can I be?”[11]

Malik al Shabaaz eindigt zijn autobiografie met de profetische woorden: “I know that societies often have killed the people who have helped to change those societies. And if I can die having brought any light, having exposed any meaningful truth that will help to destroy the racist cancer that is malignant in the body of America – then, all of the credit is due to Allah. Only the mistakes have been mine.”[12]