Nieuwe rituelen of de nieuwe mens?

Een vondst van de mens

Rituelen zijn zo oud als de mens en daarmee een specifiek menselijk verschijnsel. Ook de allereerste mens heeft afscheid moeten nemen van zijn dierbaren en heeft daar een vorm voor gehad. Rituelen reguleren het samenspel van onze binnenwereld met de wereld om ons heen en bieden structuur en ordening in tijd en ruimte. Er zijn veel overgangssituaties op te noemen waar een ritueel betekenis aan kan geven. Toen we vroeger als kinderen naar bed werden gebracht, ging dit gepaard met een vaste volgorde van handelingen en vertrouwde objecten. Ik herinner mij bijvoorbeeld dat ene specifieke dekentje van één van mijn broers dat niet mocht ontbreken in bed en pertinent niet uitgewassen mocht worden. Al was het in de ogen van mij en de andere gezinsleden een vies, stinkend vod. Donald Winnicott (1896-1971), een Engelse kinderarts en psychoanalyticus, noemde deze dingen ‘overgangsobjecten’ als vervanging van de aanwezigheid van de vertrouwde vader en moeder. Overgangssituaties geven een gevoel van angst en onmacht. Het kind moet door te gaan slapen de overstap maken van de dag naar de nacht. Het dekentje van mijn broer begeleidde hem daarbij. In het symbool van het dekentje overlapten de twee werkelijkheden elkaar en maakten een overgang van de ene realiteit naar de andere mogelijk. Het dekentje van mijn broer was meer dan een eenvoudig dekentje. Het was een door hem beleefde werkelijkheid die vertrouwen bood.

Rite de passage

De Franse antropoloog Arnold van Gennep introduceerde in 1909 de term ‘rite de passage’. Een universele manifestatie in de vorm van een ceremonie die de overgang van een individu van de ene rol naar een nieuwe markeert. Een dergelijke ceremonie laat belangrijke waarden en overtuigingen in een bepaalde cultuur en religie zien. Het ritueel is gerelateerd aan de betekenis die rituelen voor een groep of een gemeenschap heeft. ‘Rites de passages’ zijn vaak verbonden aan gedenkwaardige momenten in het leven, zoals geboorte, bar mitswa, huwelijk, sterven. Zij geven betekenis aan het overgangsmoment bij het ingaan van een volgende fase of een andere rol.

Een ritueel of een gewoonte?

Een ritueel valt echter moeilijk te duiden. Wanneer ik op familiebezoek ben in Drenthe, ga ik steevast naar het graf van mijn ouders. Ik poets de steen en verzorg de planten. Is dit een ritueel of een gewoonte? Wanneer ik ritueel definieer als een reeks maatregelen, voornamelijk uitgevoerd voor hun symbolische waarde, die voor mij een specifieke betekenis hebben en die ik elke keer op dezelfde wijze uitvoer, dan is dit voor mij een persoonlijk ritueel. Wanneer ik het uit een onbewuste routine doe, is het een gewoonte. Het bezoek aan het graf van mijn ouders is meer dan een gewoonte, omdat ik er een bepaalde waarde en betekenis aan hecht. Het zet mij aan het denken en bepaalt mij bij dat waar het ritueel voor staat. Dit kleine persoonlijke ritueel geeft mij de tijd om geraakt te worden. Het vraagt van mij om even stil te staan op deze plaats en op dit moment. In het ongedeelde van deze minuten kan er een ontmoeting plaatsvinden tussen het heilige en het profane. Alsof ik het heilige naar beneden haal en binnentreed in een heilige ruimte. Het bevat een relationele waarheid: het is waar voor mij. In het samenspel tussen handelingen, woorden en stilte wordt er een diepere laag aangesproken dan ik met mijn verstand kan bedenken. Ik ervaar meer dan er in werkelijkheid is. In dit kleine ritueel word ik aangesproken door meer dan alleen woorden. Meer  dan alle woorden die er bij gezegd zouden kunnen worden, zouden kunnen doen.

Verrijking

De afgelopen jaren is mijn interesse voor rituelen gegroeid, onder andere door mijn training aan het Interspiritueel Seminarie waar we ons verdiepten in de rijkdom van wat religies en wijsheidsoverleveringen te bieden hebben aan tradities, wijsheid, rituelen en heilige teksten in het gemeenschappelijke zoeken naar een ultieme bron. Door wat ik daar leerde over rituelen en het er praktisch mee bezig zijn, werd mijn gevoeligheid voor rituelen telkens weer gevoed. Aanwezig kunnen zijn, zowel in de objectieve werkelijkheid als op bepaalde momenten in een subjectieve werkelijkheid, verrijkt mij als de mens die ik ben.

Rituelen in ontwikkeling

In de media zag ik ontwikkelingen die op het gebied van rituelen lijken plaats te vinden. Rituelen blijken een belangrijke rol in onze samenleving te hebben. Zoals we hebben kunnen zien bij de stille tochten, herdenkingsmomenten zoals na de ramp met de MH17 en herdenkingsmonumenten. Het zijn markeringen in tijd en ruimte waarbij afscheid genomen wordt van een bepaalde fase en binnengetreden wordt in een volgende, nieuwe fase. Momenten waarop emoties vertaald kunnen worden en waarin het ritueel als een ruimte is, waar je wilt komen tussen deze beide fasen in. Kantelmomenten in de tijd om achterom te kijken en tegelijkertijd kracht op te doen door vooruit te kijken. Niet zelden zal iemand zich tijdens een herdenkingsbijeenkomst afvragen: ‘Hoe zal het zijn ná deze bijeenkomst?’ Herdenkingen en overgangen die verleden, heden en toekomst met elkaar verbinden in het zoeken, stamelend vaak, naar het gezamenlijk betekenis geven aan de gebeurtenis.
Deze fenomenen lijken in deze tijd te voorzien in een behoefte. Een behoefte aan nieuwe vormen van verbinden? Is er sprake van nieuwe rituelen? Of is het meer dat de mens van vandaag nieuw is? Met kenners in dit domein wil ik mij verdiepen in deze vragen door middel van een serie interviews. Samen met de geïnterviewden probeer ik antwoorden te vinden. Allerlei aspecten komen daarbij aan de orde. Hoe we oude inzichten van één van de tradities die de mensheid rijk is, kunnen verbinden met ons leven nu, wordt al snel duidelijk in het eerste interview met Marian Geurtsen dat later vandaag online gaat. Vanuit welke optiek kijkt zij, als theoloog en ritueeldeskundige, naar de ontwikkeling van rituelen?