Beste Nora,
Eigenlijk verbaast je nogal bevooroordeelde brief mij. Waarom zou ik moslima’s willen bevrijden? Waarom denk je dat ik in de individuele geloofskeuze van vrouwen treed? Als je mijn antwoord op Bibi leest, dan kun je vaststellen dat ik die keuze juist respecteer en stel dat zij altijd op mijn steun zal kunnen rekenen als een ander haar dwingt om te geloven of van haar geloof af te vallen.
Als je de serie volgt, dan zie je dat ik samen met Hassnae Bouazza een platform geef aan islamitische vrouwen om hun eigen opvattingen en wensen te formuleren.
Wij hebben daarbij bewust een grote variatie in vrouwen gezocht, uit verschillende landen, aanhangers van verschillende stromingen, en dragers van dikwijls aan elkaar tegengestelde meningen over vrouwen(emancipatie). Mij leek het na jaren van een plat debat over de verhouding tussen de islam en het westen, vaak over de ruggen van vrouwen heen, hoog tijd om vrouwen zelf aan het woord te laten en te laten zien welke discussies in de islamitische wereld worden gevoerd. Maar blijkbaar neem je het mij kwalijk dat ik dit als niet-moslim doe.
Ik ben mij zeer bewust van mijn buitenstaanderpositie, benoem die en stel mij daar ook kwetsbaar in op. De gedachte erachter is dat je alleen een gelijkwaardig gesprek met elkaar kunt voeren als je elkaars achtergronden en vooroordelen kent.
Als ik je brief lees, vraag ik me af of je de serie wel hebt gezien. Je adviseert mij nogal belerend om eens aan ‘de overkant’ te gaan kijken. Maar dat is ook precies wat ik doe.
Heb je bijvoorbeeld de Syrische, orthodoxe geestelijke Rufaida Al Habash gezien, die koranscholen voor meisjes heeft opgericht waarin zij hen onderricht in theologie, zelfstandigheid en zedelijkheid? Heb je de gesprekken gezien die zij voert met jonge Syrische vrouwen en die wij filmen?
Heb je de arme Indiase moslima’s gezien die op buurtbijeenkomsten elkaar verhalen vertellen en elkaar steunen? Heb je gezien hoe wij dat contrasteren met de Pakistaanse actrice Veena Malik, rijk en beroemd, maar ook opgejaagd?
En misschien moet je eerst de komende uitzending zien, waarin de Saoedische activiste Souad Al Shammary in Cairo over haar leven en strijd vertelt. Dit zetten wij af tegen de moderne vrouwen in Egypte die zelfverdedigingscursussen volgen om weerbaar aan demonstraties te kunnen deelnemen.
Of kijk eens naar de vijfde aflevering waarin Shalina Litt uit Birmingham haar keuze voor de Niqaab uitlegt, naast Bejan Matur (een Alevitische dichteres) die vertelt over haar strijd als lid van een minderheid tegen het militaire regime. De persoonlijke keuzes van vrouwen plaatsen wij telkens in een context: er is m.a.w. ook aandacht voor sociale problemen en politiek.
Misschien moet je vooral de laatste uitzending eerst eens zien waarin de Marokkaanse feministe, politica en intellectueel Latifa Jbabdi haar opvatting geeft over vrouw-zijn, emancipatie en haar geloof. Wij filmen haar en haar zoon, laten de kiss-ins in Rabat zien naast de opkomende conservatieven.
Jij zegt dat je de patriarchale systemen in de Arabische wereld een probleem vindt. Dat ben ik met je eens. En ik ben het ook met je eens dat dit allerlei oorzaken heeft. Alleen bevreemdt je vergelijking met Zuid-Amerika mij omdat daar het patriarchale systeem niet in vrouwenonderdrukkende wetten is vastgelegd zoals wel het geval is in een groot aantal islamitische landen. Ik kan me niet voorstellen dat je dit probleem wilt bagatelliseren. Dat in India en Pakistan shariawetten gelden die vrouwen vrijheden ontnemen? Net als in de golfstaten en in Iran? En tot zo’n tien jaar geleden ook in Marokko?
Ik heb geen oordeel over de keuzes die vrouwen maken in hun leven. Noch hoe ze uitdrukking willen geven aan hun relatie met hun echtgenoten, hun kinderen en anderen. Ik heb wel grote moeite met wetten en geestelijken met politieke macht die de keuzes voor vrouwen dicteren.
Mag ik jou nou eens een paar wedervragen stellen? Waarom spreken we niet over de thema’s die de vrouwen in de serie van Hassnae Bouazza en mij aandragen? Waarom fixeer je je op mijn achtergrond als niet-moslim? En waarom zou ik als niet-moslim niets over de onderdrukking van vrouwen door staten en religieuze instituties mogen zeggen? Zeker als ik daarbij mijn culturele achtergrond benoem?
En als je vindt dat ik niet de aangewezen persoon ben: waarom voeren Nederlandse moslima’s dan zo zelden een publiek debat over onderdrukkende patriarchale systemen? Waarom richt jouw kritiek zich hoofdzakelijk op de figuur van de buitenstaander en niet op het onderwerp?
Hartelijke groet,
Femke Halsema
Wedden dat Nora Asrami hierop niet kan antwoorden?
Beste Femke, het is goed bedoeld, maar waarom ga je met deze dames in discussie? Zelfkritiek lijkt niet te bestaan, men voelt zich alleen aangevallen en komt steeds weer met de opmerking dat de islam zo divers is. Zo kan er geen echte dialoog of discussie ontstaan.
V: Waarom voeren Nederlandse moslima’s dan zo zelden een publiek debat over onderdrukkende patriarchale systemen?
A: Omdat ze hiervoor ook geen podium krijgen, net zoals met de ‘usual suspects’ die we iedere keer bij de talkshows als Pauw en Witteman zien.
De afgelopen 10-15 jaar is er in Nederland zo ontzettend veel over de islam gepraat en gedebatteerd, ik heb het gevoel dat dat debat alleen verliezers heeft opgeleverd. Wilders heeft niet kunnen voorkomen dat er in zekere zin een islamisering plaatsvindt in Nederland, moslims hebben in Nederland Geert Wilders niet kunnen ‘wegstemmen’ en – wat het ergste is – de kwaliteit van het debat is nooit geweldig geweest. Nooit is er goed geluisterd naar elkaar. Ik vind de manier waarop Nora reageert echt van een bedenkelijk niveau, zeker voor een promovenda. Halsema doet haar best om tot een dialoog te komen, maar Asrami komt gewoon met een donderpreekje voor Halsema. Ik hoop van ganser harte dat er snel een echt debat op gang komt en dat de serie van Halsema daar een bijdrage aan zal leveren.
Lieve Femke, ik ga ervan uit dat je intenties zuiver zijn. Veel waardering heb ik voor hoe je het debat wilt blijven voeren over islam en vrouwen. Toch wil ik je 3 punten meegeven ter overweging, niet omdat ik het zo goed weet maar omdat ik denk dat die de discussie kunnen verdiepen.
1. Veel moslims zijn het meer dan zat, echt spuugzat, om zich te moeten verdedigen. Ook al is dat niet de intentie van je programma, er zit wel iets in van ‘dit moet anders’ en ‘wat hebben de moslima’s van Nederland’ te zeggen.
2. Volgens mij ben je niet gelovig. Dat zal ik niet veroordelen, maar dat blijft een zwak punt in de discussie. Gewoon, omdat je niet na kunt voelen hoe bepaalde zaken zijn als gelovige.
3. Westerse, humanistische waarden zijn niet per se beter dan ‘onze’ waarden.
Beste Aida, mag ik jou vragen of jij niet vindt dat een aantal zaken anders moet? Vind jij niet dat we zouden moeten praten over de onderdrukking van teveel Islamitische vrouwen door wetten, imams en gemeenschappen (en ook in NL)? Vind je niet dat vrije vrouwen, gelovig en ongelovig, dit hard zouden moeten aankaarten? Waarom wil je eerder mij corrigeren dan de regels en mannen die vrouwen pijn doen?
En ja, mijn intenties zijn net zo zuiver als de jouwe.
Lieve Femke,
Ik denk dat het allemaal te vroeg komt. Je hebt gelijk, er zijn veel misstanden. Maar geef ons als gemeenschap de tijd om daar mee bezig te gaan. Geef ons de tijd om islamitische Femke Halsema’s voort te brengen. Geef ons de tijd om onze kinderen op te laten groeien in een vaak vijandige omgeving. Geef ons de tijd om intellectuelen voort te brengen die de discussie op niveau met je aankunnen. Geef ons de tijd!
Lieve Aida, ik begrijp wat je zegt. Maar jij bent er toch al?
Bizar. Femke Halsema vind Nora’s artikel belerend terwijl ik vrijwel niets belerend in het artikel van Norah zie (en daarenboven wel behoorlijk wat zelfreflectie en zelfkritiek). Femke’s brief daarentegen komt me wel wat prekerig over en de enige zelfreflectie er één is in de stijl “Ik ben toch goed bezig?”. Nu goed. Het is natuurlijk sterk dat ze zo’n reeks op poten zet met heel wat stevige en diverse figuren in. Maar Nora’s opmerking van het gevaar dat er een tegenstelling gecreëerd wordt tussen een ‘goede’ vorm van islam en een ‘slechte’ vorm zou toch ter harte moeten genomen worden. Anders bestaat inderdaad het gevaar dat diegenen die Femke in beeld brengt aanzien worden als een klein eiland van goede moslimdames in een zee van bebaarde slechterikken. Het feit dat ze doet alsof de Nederlandse moslimgemeenschap zelf zelden tot nooit het patriarchaat bekritiseert, getuigt daarvan. Amina Wadud, Saba Mahmoud, Mona El Tahaway, etc. etc. etc. – allemaal dames die ook Nederlandse en Vlaamse moslims al eens ten berde brengen, zoals Nora ook doet in haar stuk (en dus zijdelings wel degelijk een kritiek op het patriarchaat geeft). Al mag patriarchaat natuurlijk altijd nog meer bestreden worden. Maar zoals Nora ook op dat vlak zei, dat mag altijd en overal. Niet enkel in de islamitische wereld.
Dank, Femke, voor je mooie en scherpe reactie. Ik zal zo gauw mogelijk reageren. Hartelijke groet, Nora
“En als je vindt dat ik niet de aangewezen persoon ben: waarom voeren Nederlandse moslima’s dan zo zelden een publiek debat over onderdrukkende patriarchale systemen?”
Omdat het makkelijk is om als blanke buitenstaander je oordeel klaar te hebben over “onderdrukkende patriarchale systemen”. Deze vraag suggereert dat je niet echt geïnteresseerd bent in wat deze vrouwen werkelijk ervaren. Het is immers heel wat anders om hierover te schrijven en spreken wanneer dat voor jou geen enkele consequenties heeft.
Je doet me een beetje denken aan die Koerdische zangeres die een aantal jaar terug een statement wilde maken tegen eerwraak. Ze suggereerde dat meisjes gewoon moesten doen wat ze wilden. Leuk dat je tegen eerwraak bent, maar zo’n statement is gewoon spelen met de levens van die meisjes.
Het is makkelijk om overal allerlei boude meningen over te hebben en classificaties ergens aanplakken zolang het anderen zijn die de prijs daarvoor moeten betalen.
Want, om terug te komen op je bewering, moslima’s voeren wel degelijk met elkaar en met mannen het debat. Alleen gebeurt niet in de Dolle Mina-stijl die Femke volgens mij graag ziet.
ik heb de serie bekeken.na vijf minuten dacht ik.dit gaat over femke.het lijkt wel een merk te zijn geworden.ik volg al jaren de kamer debatten de scherpe femke halsema.maar toen ze haar eigen opvolger koos met een boek.ben ik gaan twijfelen.ik kan mij wel vinden in de kritiek .het gaat eigenlijk over femke
De serie levert hoe dan ook boeiende discussies op, alleen al op dit forum, en vervult in die zin z’n doel. Ik heb eerder de gedachtewisseling tussen Bibi Schobbers en Femke Halsema gelezen. Dat vond ik een mooie dialoog tussen twee perspectieven, de één vanuit de persoonlijke, individuele keuze en de ander vanuit het zoeken naar trends in de islam als geheel. Het lijkt alsof dat een tegenstelling oplevert, maar uiteindelijk vulden ze elkaar juist aan.
De reactie van Nora Asrami vond ik mooi en respectvol geformuleerd en vond ik nuttig vanwege weer een ander inzicht ‘van binnenuit’. Femke Halsema had natuurlijk gelijk dat de serie juist probeert de diversiteit binnen de islam een gezicht te geven, precies het punt dat Nora maakte. Maar juist daarom was het leuk geweest als Femke niet de confrontatie had gezocht, maar juist toenadering. Ik denk namelijk dat de twee het bijna geheel eens zijn, maar dat het opnieuw een kwestie van perspectief is. Nora heeft natuurlijk een punt dat de serie ‘van buitenaf’ naar de islam kijkt. Het was nog mooier geweest als een moslima de serie had gemaakt, net zoals het de documentaires van Sunny Bergman extra kracht geeft omdat ze niet alleen commentaar geeft, maar ook ZICHZELF als subject in de strijd gooit.
Maar Nora spreekt aan het eind ook respect uit voor de doelstelling achter de serie en geeft aan dat ze zelf ook nog veel kan leren over de diversiteit binnen de islam. Daar had een mooie opening in gezeten om het eens te worden. Het enige verschil van inzicht is namelijk dat Nora het als moslima zat is om ‘van buitenaf’ toegesproken te worden op haar religie. Ik denk absoluut niet dat Halsema dat probeert te doen, maar ik kan me wel voorstellen dat je daar heel gevoelig voor wordt als je in het ‘verwilderste’ Nederland als moslim probeert je plek te vinden. Hoe zeer ik het inhoudelijk ook met Femke Halsema’s reactie eens was, het had de dialoog goed gedaan als ze vanuit dat begrip had gereageerd, in plaats van alleen de ‘moral high ground’ te zoeken. Maar boeiende discussies blijven het 😉 Dank dus, dat ik daar als niet-moslim én man ook van mee mag genieten. Het leert me veel en het geeft me goede hoop voor een Nederland (en wie weet ook een wereld) waarin elke stem telt en waarin diversiteit een kracht is. Complimenten voor een mooi gemaakte serie én voor de mooi verwoorde reacties daarop.
“waarom voeren Nederlandse moslima’s dan zo zelden een publiek debat over onderdrukkende patriarchale systemen?”
Als iets uw buitenstaanderschap bevestigt is ’t deze merkwaardige stelling wel. Als er in 1 religieuze gemeenschap wat afgeklept wordt en plein publique daarover is ’t wel in de NL-moslimgemeenschap.
Het bevreemdt mij juist altijd dat dat zo publiek gebeurt. Dan vraag ik me altijd af wat de gemiddelde volkskrant-lezer of P&W-kijker er nou aan heeft dat zulke debatten van een volstrekt marginale minderheid -die feitelijk alleen de minderheid zelf aangaan, laten we wel wezen- plaatsvinden op dergelijke podia. Wat heeft de gemiddelde Nederlandse mediaconsument nou te winnen bij zulke publieke ‘debatten’? En wat winnen moslims erbij om dat in de nationale media te doen? Wat mij betreft vindt dat lekker achter gesloten deuren plaats in de geborgenheid van de eigen kring, dan komen we misschien eens echt ergens.
Lieve Meiden,
Ik ben zo trots op jullie allemaal. Zal ik koffie en thee maken komen jullie dan gewoon bij mij in Leiden aan de keukentafel zonder toeters en bellen met elkaar praten?