Je bent te nuchter om massaal achter een grote leider aan te lopen zoals de Noord-Koreanen dat doen, in de overtuiging dat hun geliefde Kim Jong-un van goddelijke komaf is, 1500 boeken heeft geschreven tijdens zijn studententijd en het weer kan veranderen met zijn gedachten (al zou dat laatste niet verkeerd zijn). Je toetert niet met vlaggen die op de achterruit van je auto zijn geplakt, of trots uit het raam gehangen, en de landsnaam schreeuwend alsof de jihad wordt ontketend, maar bestelt liever nog een biertje in de kroeg en stipt de eventuele verbeterpunten van het nationale elftal aan. Want zelfkritiek beheers je uitstekend. En klagen ook. Maar overdrijven doe je dan weer niet: het kan altijd beter. Fouten en blunders zullen zeker niet onbesproken blijven, alleen heb je geen Samoerai zwaard aan de muur hangen, mocht je het zo verknald hebben dat hari-kiri de enige uitweg is. Falen leidt hoogstens tot curatele of, in het geval van crimineel gedrag, de bajes. En als je je lesje geleerd hebt: nog maar eens proberen.
Ontworsteld van het christelijke geloof, waar je ook je kinderen liever niet mee opzadelt, vind je het helemaal prima dat de lokale kerk wordt gesloopt of omgebouwd tot zorgcentrum, restaurant of museum. Maar de gastarbeiders – die bleven – namen een nieuw geloof mee naar ons land, de islam, met alle haatbaarden, kopvoddencritici, te hoge minaretten en Halal-delicatesseninvasies in onze supermarkten van dien. En dan zijn er natuurlijk nog de ex-christenen die kindeke Jezus hebben ingeruild voor nieuwe religieuze en spirituele stromingen, belichaamd door de tarotkaartfetisjiste, de anti-kraakvegetarier en de Eckhart Tolle ‘ik leef in het hier en nu’ gelukszoeker, van wie je hoopt dat ze je niet met hun activiteiten lastig vallen.
Ja, religie is tegenwoordig een vies woord. Maar toch dragen wij seculiere Nederlanders wel degelijk een vorm van religie met ons mee, simpelweg omdat we nu eenmaal Nederlanders zijn. Benieuwd? Met een kritische blik belicht ik een fenomeen van onze samenleving, genaamd ‘civiele religie’, in deze vierdelige serie waarin stilte een speciale betekenis heeft.
Vandaag deel 4: Emotionele energie in stilte (deel 1, deel 2 en deel 3).
Of Poetin nu zin had om zijn wapentuig te testen of niet: meer dan tweehonderd Nederlanders kwamen om bij de MH17-vliegramp in Oekraïne. Ons land schudde op haar grondvesten en als gevolg van deze tragedie werd er een ceremonie van wereldformaat neergezet, live en globaal uitgezonden, op een officiële Nationale Dag van Rouw. “Nederland is vandaag op de kaart gezet,” zei mijn vader. Kort hierna attendeerde een vriend van me erop dat de manier waarop het gebeuren in beeld was gebracht wel erg veel gemeen had met de Duitse propagandafilm Triumph des Willens van Leni Riefenstahl. Deze film doet verslag van het congres in Neurenberg en toont zo de grootsheid van Duitsland, Adolf Hitler (en andere sprekers), de massaliteit van de aanwezige aanhangers en van de Nazistische symbolen. Misschien een ongepaste vergelijking, historisch gezien, maar toch heb ik de film dezelfde avond nog bekeken. De luchtbeelden, het vliegtuig, de mensenmassa’s: mijn vriend had gelijk. En niet alleen dat. De cameratechnieken die voor Triumph des Willens gebruikt werden, komen ook behoorlijk overeen met die van De Nationale Dodenherdenking. De wijze waarop de predikers van onze nationale waarden worden gefilmd (van onder), maar ook het shot van de Nederlandse vlag en de hoogwaardigheidsbekleders die boven de menigte uit lijken te stijgen. De overeenkomsten zijn bijna eng te noemen, maar hoe het gebruik van beelden kan leiden tot de kracht die zowel de dodenherdenking als een Dag van Nationale Rouw uitstraalt, is imponerend. En vooral het idee dat miljoenen mensen thuis voor de televisie zitten en allen dezelfde beelden op zich laten inwerken in stilte (hoewel er tijdens de MH17-ceremonie ook sprake was van applaus). Wat doet dit eigenlijk met ons?
Rally ‘round the flag
De gebeurtenis rondom de MH17-vliegramp zorgde voor kritische geluiden. “Het opdringen van een gevoel van saamhorigheid” en het “wij tegen zij” stond in de gratis krant Spits. En op de nieuws- en opiniepagina The Post Online verscheen de kop ‘Nationale Rouw?’ dat door de volgende tekst werd bijgestaan: hoe wrang ook, deze dag is politiek. In dit stuk stelt Dieuwertje Kuijpers (de schrijfster van het artikel) dat een dergelijk gevoel van saamhorigheid alleen in tijden van crisis te vinden is en de staatshoofden ten goede komt. Maurice de Hond had ook al door dat het met de populariteit van onze premier nogal triest gesteld was, maar die na de MH17-ramp omhoog schoot met de snelheid van een illegale Poolse vuurpijl. Was dit niet het land van verdeeldheid? Geert Wilders en zijn liefde voor Marokkanen? Het doodsteken van zowel oude vrouwtjes als kritische cineasten met overgewicht en het afschieten van homoseksuele politici zonder haar? Of schoppen tegen die nare VVD’er (met brilletje) die zijn afspraken niet nakomt? Klagen, zeiken, zeuren en de ketel verwijten dat ze zwart ziet? Op de Nationale Dag van Rouw stonden we ineens zij-aan-zij. Dit fenomeen wordt ook wel rally ‘round the flag genoemd wat simpelweg inhoudt dat grote internationale gebeurtenissen leiden tot een explosieve groei van zowel de groepsmoraal als de steun aan de staat. Het schoolvoorbeeld hiervan zijn de aanslagen op het WTC in New York, waarbij niet alleen de Amerikanen zich massaal achter hun vlag schaarden maar er een wereldwijde beweging ontstond van overheden die oorlogen konden opstarten op basis van emotie, en er zelfs door George Bush een griezelige verordening als de Patriot Act kon worden doorgevoerd.
Mensen blijven toch emotionele wezens. De emotie die ons volkslied kan oproepen tijdens het WK, of het gevoel van trots bij het aanzien van een Nederlandse vlag, of de woede als een allochtoon een strafbaar feit heeft gepleegd die meestal tot generaliserende en kwetsende opmerkingen leidt, en zo ook die jaarlijkse verbondenheid met ons land tijdens de nationale dodenherdenking, of de gemeenschappelijke verontwaardiging tijdens stille tochten, en die ongekende saamhorigheid na nationale rampen waardoor we zelfs vervelende politici willen knuffelen om te laten zien wij Nederlanders samen sterk staan tegen het kwaad. De gezamenlijke gemoedstoestand die uit civiele rituelen voortkomt is doordrenkt van emotie, en stilte geeft deze emotie de ruimte om uit te groeien tot een langdurig gevoel van verbondenheid. De Amerikaanse socioloog Randall Collins omschrijft dit effect in zijn boek Interaction Ritual Chains als de ‘emotionele energie’ die voortkomt uit rituelen.
Stille Nederlanders
Eenvoud is kracht, zo blijkt. Waar rituelen soms nog kleurrijker zijn dan een schilderspalet, dieper dan een technofeestje en minstens zo creatief als de recepten uit de Allerhande, houden Nederlanders het liever simpel. Misschien maar goed ook. We leven in een multiculturele samenleving, met vele opvattingen en gewoonten, die juist baat heeft bij universele rituelen. Onze civiele religie moet voor zowel Henk en Ingrid als Mohammed en Fatima toegankelijk zijn, want allen lopen dagelijks over het vlakke landschap dat zij hun thuis noemen. Voor een stille tocht is geen uitleg nodig en aan de kunst van het zwijgen tijdens de dodenherdenking hoeft geen inburgeringscursus te worden besteed. Geen woorden worden uitgesproken die bij de één verzachten maar bij de ander pijn doen. Geen kerk of moskee mag onze rituelen tot haar eigendom rekenen, want bij ons stille Nederlanders kan iedereen – ongeacht geloof of afkomst – zich aansluiten.
Een gewaagde, maar goede vergelijking met Riefenstahl’s werk. Ik heb het idee dat Nederlanders nogal zoekende zijn naar een nationale identiteit. Dit zie je terug in de gebeurtenissen die jij aanhaalt, maar ook in andere positieve vormen (WK voetbal etc.). Een nadeel hiervan is dat Nederlanders mijns inziens ook erg sterkt geneigd zijn om in bepaalde zaken door te slaan; zodra er een moment van saamhorigheid ontstaat, wordt dit breed uitgemeten in het nieuws en lijken Nederlanders ineens extreem patriottistisch. Kan dit verklaard worden door de open en individualistische samenleving die wij hebben? Hebben Nederlanders stiekem toch meer behoefte aan dagelijkse saamhorigheid op nationaal niveau? Het staat vast dat een generatie voor ons, religie die rol vervulde. Ik ben van mening dat religie slechts een uitingsvorm is van de onderliggende menselijke drang naar een nationale (of regionale) identiteit. Hoe dit de komende jaren zal worden ingevuld, blijft interessant!