Een moeilijke vraag en slecht in eenvoudige termen te beantwoorden (laat staan met ja of nee!). Zowel religie als voetbal zijn moeilijk in algemene termen te vangen, beide zijn te afhankelijk van persoonlijke perspectieven en wereldbeelden. De ene religie is de andere niet en dat geldt ook voor de voetbalsupporter. Het spel en alles eromheen betekent iets anders voor de vip op de eretribune, dan de fanatieke fan in de vakken achter het doel. Die laatste zal trouwens eerder geneigd zijn zichzelf als ‘gelovige’ te bestempelen dan de eerste.
Nog evidenter zijn de internationale verschillen. Lokale tradities in uitingen van supporters spelen nog altijd een belangrijke rol, hoewel ook onder voetbalsupporters de globalisering merkbaar is. Supporters filmen hun eigen rituelen, liederen en andere uitingen en plaatsen die op Youtube. Een prachtige bron aan materiaal, niet alleen voor supporters, die graag aansprekende rituelen kopiëren, maar ook voor de museumconservator die een tentoonstelling maakt over de overeenkomsten tussen voetbal en religie.
Van de gang naar het stadion tot ver voorbij het eindsignaal is de internationale supporter te volgen in zijn of haar soms zeer intense beleving van de wedstrijddag. Ik neem u graag even mee in drie fasen en hoop zo de religieuze trekjes van voetbal aan u te kunnen tonen
Naar het stadion! – De processie
Of je nu met de auto, trein, metro, op de fiets of lopend naar het stadion gaat, je bevindt je, hoe dichter je bij het stadion komt tussen steeds meer ‘soortgenoten’. Net als jij onderweg naar de wedstrijd. Je was wellicht het ritueel al begonnen door het shirt of een sjaal van je voetbalclub aan te trekken, maar nu is de wedstrijd feitelijk al gestart. Iedereen die ooit op een wedstrijddag in een metro heeft gestaan onderweg naar de Arena in Amsterdam, weet hoe dat voelt, in een metrostel vol fans op weg zijn naar de wedstrijd, vol verwachting en anticipatie, zingend en hossend.
In Buenos Aires kunnen ze er ook wat van, in onderstaand filmpje ziet u een ware processie van Boca Juniors-fans naar het stadion.
De moeder aller voetbalprocessies is natuurlijk die van Oranje-supporters in Basel in 2009.
In het stadion – liturgie, de voetbalkathedraal, extase
Toon mij een Youtube-beeld van een voetbalstadion tijdens een wedstrijd en ik zeg u welk werelddeel het is. Er is een sterk lokaal element in de tradities en rituelen in voetbalstadions. De liederen, melodieën, spreekkoren en uitdossing verschilt van werelddeel tot werelddeel, maar ook van club tot club. En dat ondanks een stevige hoeveelheid internationaal leentjebuur. De Ajax-supporters van de F-side bijvoorbeeld liet zich in de jaren ’80 en ’90 graag inspireren door Engelse fans. Vak 410, een andere groep bij Ajax die sinds 2001 bestaat, kijkt eerder naar Zuid-Europa of Zuid-Amerika voor inspiratie.
Laat me u bijvoorbeeld even meenemen naar een beruchte bocht in het stadion Maracaña in Rio, waar de beleving typisch Zuid-Amerikaans is.
De plekken in de bocht van het filmpje bestaan niet meer sinds het stadion verbouwd werd voor het afgelopen WK in Brazilië. Dat is toch wel een opvallende vorm van globalisering in het voetbal. De stadions die van oudsher herkenbaar waren en een vorm van uniciteit hadden – en daardoor verbonden aan hun specifieke locatie – worden de laatste decennia in sneltreinvaart verbouwd of gesloopt. In hun plaats komen grote, generieke voetbaltempels, die steeds meer op elkaar lijken en dus veel minder het thuisgevoel oproepen dan de oude, vertrouwde – toegegeven soms krottige en stinkende – stadions van weleer.
Waarom zingen ze? Saamhorigheid, maar het is ook bezwering. Uiteindelijk hopen we het zoet van de overwinning te mogen smaken. In Amsterdam werd op 15 mei 2011 de overwinning der overwinningen van de laatste decennia gevierd. Na zeven jaren zonder landstitel kon Ajax de dertigste landstitel binnenhalen, op de laatste speeldag, tegen directe concurrent FC Twente. 50.000 man in extase, zonder overdrijven:
Heiligenverering
Cruijff wordt in Barcelona de verlosser genoemd, het Braziliaanse elftal heeft als bijnaam de Goddelijke Kanaries, maar de belangrijkste god (toch in elk geval de meest aanbedene voetballer in een engere zin van het woord) is Diego Armando Maradona. In de tentoonstelling hebben we een replica van een altaar dat in Napels in een koffiebar hangt.
Maradona was de belangrijkste speler bij de club Napoli toen die in 1987 en 1990 het landskampioenschap van Italië wonnen. Hij wordt er letterlijk aanbeden.
Overdreven, wacht u maar tot u ziet hoe ze in zijn eigen land, Argentinië, tegen hem aankijken. In 1986 maakte hij ze wereldkampioen en, niet minder belangrijk, vernederde hij het team van het gehate Engeland (de Falklandoorlog lag nog vers in het geheugen), met een goal die eigenlijk hands was, maar goed werd gekeurd, ‘de hand van god’, en vervolgens, nog geen vijf minuten later, met de mooiste solo ooit op een WK gezien.
Over extase gesproken, moet u Victor Hugo Morales eens horen in het commentaar van die wedstrijd:
En wat doe je dan als Argentijn, met een aanbeden God. Juist, je richt een kerk op, de Iglesia Maradoniana.
Nieuwe religie?
Je kunt lachen om de Maradonakerk, maar het blijft interessant dat bewonderaars van een voetballer zo veel mogelijk rituelen van de kerk gebruiken voor de verering van hun Maradona en hun voetbal. En zo geldt dat voor al die rituelen, de processies, het samenzijn en de samenzang in de voetbaltempels, de bezwering van het kwaad (de wedstrijd verliezen bijvoorbeeld) en de extase. De overeenkomsten tussen rituelen, gebruiken en emoties die loskomen bij religie en bij voetbal zijn legio. Is voetbal dan echt een nieuwe religie?
Ik denk het niet. Volgens mij is het belangrijk om al die ‘religieuze’ elementen van het voetbal binnen hun omvattende context te blijven plaatsen. Religie en voetbal hebben uiteindelijk een ander doel. Waar religie een poging doet grip op het leven en de dood zelf te krijgen, hebben voetbalsupporters behoefte om grip te krijgen op het spel.
Niet alleen het spel op het veld, maar ook het spel op de tribune en de wisselwerking daartussen. Dat complexe spel, binnen de begrenzing van het stadion en de wedstrijddag, heeft net zo zeer rituelen en gebruiken nodig om het te kunnen bevatten en de angsten te bezweren als het leven zelf. Wat is er dan logischer als supporter dan rituelen lenen bij religie?
Het is maar een voorzichtige theorie. Misschien vindt u voetbal juist wel een religie! Of misschien vindt u voetbal niets anders dan plat vermaak, vergelijkbaar met de Voice of Holland of Goede Tijden, Slechte Tijden. We nodigen u graag uit om dat zelf te ontdekken in het Amsterdam Museum.
