“Ik zit als witte hoogopgeleide man altijd in het verdomhoekje”

De trainersbijeenkomst van Nieuw Wij blijkt een mooie proeftuin. Relevante aanvullende theorieën, methodes en werkvormen zijn altijd welkom voor onze trainers.  Een spel! Dat klinkt leuk en handig voor het onderwijs. We starten de bijeenkomst met een presentatie van de onderliggende theorie. Deze theorie gaat in de kern ervan uit dat iedereens identiteit uit verschillende dimensies bestaat. Deze dimensies zijn te vatten onder de noemers: etniciteit, sociale klasse, levensfase, talent/beperking, religie, sekse/gender, seksuele identiteit, (beroeps)socialisatie (dat zegt iets over hoe je de persoon bent geworden die je nu bent). Uiteraard kunnen ook andere zaken heel bepalend zijn voor je identiteit, bijvoorbeeld het feit dat je vluchteling bent. Deze vallen onder een ‘blanco’ dimensie, die nader persoonlijk in te vullen is.

Belangrijk is om niet alleen te beseffen dat identiteit opgebouwd is uit verschillende dimensies, maar dat die dimensies ook allemaal op elkaar inwerken en gelijktijdig werken. Caleidoscopisch kijken verwijst naar het kijken naar kleurrijk, bewegende beelden bij een caleidoscoop. Bij iedere kanteling nemen de beelden steeds weer op verschillende manieren een bepaalde vorm en positie aan ten opzichte van elkaar. Er is geen kleurenpatroon dat domineert: alle kleuren horen erbij, ook de witte kleur.

De dominante manier van kijken naar identiteit is dat er slechts naar één dimensie wordt uitgelicht. Je bent dan óf man óf vrouw; homo óf hetero; rijk óf arm etc. Zo worden ze gebruikt als ordeningsprincipes, waarbij de macht of het privilege aan één kant van het spectrum ligt. In het caleidoscopisch denken gaat men uit van mulitdimensionaliteit: je bent nooit alleen maar man, maar tegelijk ook bijvoorbeeld Joods en hetero. Door middel van een kruispuntanalyse onderzoek je welke dimensies in bepaalde situaties relevant zijn. Dat geeft ruimte voor verbinding en ‘anders zijn’. En het legt de vinger op de zere plek wat betreft uitsluitingsmechanismen. Een perspectief dat volledig in lijn is met het Nieuw Wij gedachtengoed: van óf-óf naar én-én.

De trainers kunnen zich allemaal vinden in het theoretisch kader. Nu aan de slag met de kaarten! Op de kaarten staan de eerder genoemde dimensies in verschillende talen opgeschreven. De achterkant laat een caleidoscopisch beeld zien. Hoewel de uitgave mooi verzorgd is, worden de trainers niet direct enthousiast van de kaarten. In een kleine introductieoefening heeft iedereen ze even in handen. Gevraagd wordt om twee kaarten te linken aan mensen die op dit moment een inspiratiebron voor je zijn. Het voelt nog een beetje gezocht om dit op deze manier te doen. Bovendien blijkt een deel moeite te hebben met het begrip ‘religie’. Hoewel de schrijvers van Caleidoscopia menen dat dit de meest neutrale term is voor alles wat met zingeving en levensvisie te maken heeft, associëren de trainers dit toch vooral met de geïnstitutionaliseerde religies. En daar haakt een deel op af.

De tweede opdracht met de kaarten is om een ordening aan te brengen op basis van relevantie van de dimensies voor jezelf. In verschillende groepjes gaat iedereen ermee aan de slag. Sommigen raken goed op dreef, voor anderen blijven de kaarten te abstract waardoor ze eerder belemmeren dan open maken voor gesprek.

Tussentijdse conclusie: de theorie is herkenbaar en toepasbaar, de kaarten voelen niet direct als een meerwaarde op de methodieken waar nu al mee wordt gewerkt. Dat heeft te maken met de taligheid waardoor het moeilijk is om er een persoonlijk verhaal aan te verbinden. De caleidoscopische beelden op de kaartjes komen niet zo aansprekend of speels over.

Op donderdag 23 maart is er opnieuw een gelegenheid om met de kaarten aan de slag te gaan. Dit keer met studenten van de lerarenopleiding Geschiedenis van de Hogeschool Windesheim in Zwolle. Met veel minder informatie vooraf worden de studenten gevraagd twee kaarten te kiezen die voor hen op dit moment relevant zijn. Het levert direct verrassende gesprekken op. “We hebben nog nooit op deze manier met elkaar gesproken” aldus een van de studenten. Na de oefening krijgen ze een stukje theorie voorgeschoteld, opgeluisterd met een fragment uit de documentaire ‘Wit is ook een kleur’ van Sunny Bergman.

Een deel van de studenten vindt het vervelend dat zij als ‘witte mannen’ worden aangesproken op alle privileges die zij zouden hebben. “Als het gaat om racisme, zit ik als witte hoogopgeleide man altijd in het verdomhoekje”, aldus een van de studenten. Wat blijkt: hoewel uiterlijk wellicht niet zichtbaar, heeft ook hij tal van achterstanden op de maatschappelijke ladder moeten tackelen. Een mooi moment om te benadrukken hoe belangrijk dat caleidoscopisch kijken is.  We maken het nog persoonlijker door verder in te zoomen op hun eigen identiteit en laten ze letterlijk opstaan voor waar zij zich met elkaar mee identificeren. Herkenning en verrassing wisselen elkaar af. Net als in dit Deense filmpje:

De bedenkers van Caleidoscopia hebben vijftig werkvormen ontworpen die te gebruiken zijn voor individuele coaching, groepen en teams. Ze zijn een middel om met elkaar te spreken over diversiteit. Zomaar aan de slag gaan met de kaarten, doet daar geen recht aan. Daar is goede begeleiding bij nodig, waarbij een ervaren facilitator kennis heeft van de onderliggende theorie en deze op een toegankelijke manier kan overbrengen. Het is goed om daarbij extra beeld en materiaal te gebruiken om de relevantie te duiden. Bovendien blijven ook mensen die meer visueel zijn ingesteld dan aangehaakt. In alle gevallen is het belangrijk om de abstracte begrippen direct persoonlijk te maken.  In die combinatie is het een mooie basis voor professionele begeleiding op het terrein van diversiteit.