Collectieve trauma’s vragen om gezamenlijke verwerking

Iets meer dan 77 jaar geleden werd in de nacht van 21 op 22 januari mijn overgrootmoeder in mijn moeders familielijn, Hermanna Margot Samson-Godfried, met meer dan duizend lotgenoten – patiënten, verzorgend Joods personeel, zo’n honderd kinderen en andere Joodse Apeldoorners – op wrede wijze afgevoerd uit het Apeldoornse Bosch richting Auschwitz. Velen hebben deze treinreis onder onmenselijke omstandigheden in goederenwagons niet overleefd en de overige slachtoffers zijn direct ter plekke vermoord. Mogelijk zefs levend verbrand. Deze trieste en afschrikwekkende geschiedenis is online terug te lezen en te zien in een documentaire.

Als je een traumatische ervaring hebt meegemaakt is een bepaalde (emotionele) verwerking nodig. Bij dieren, zoals een impala die een aanval van een leeuw heeft weten te ontlopen, gebeurt dat door de daarbij opgelopen spanning letterlijk van zich af te schudden. Wij mensen zijn veelal minder effectief in het verwerken van trauma’s, zoals zedenslachtoffers, militairen en slachtoffers van een ongeval die rondlopen met PTSS (posttraumatische stressstoornis).

Onverwerkte trauma’s worden ook op nieuwe generaties doorgegeven, zoals met oorlogstrauma’s algemeen bekend is. Zelf heb ik pas op vrij late leeftijd, via zogeheten familieopstellingen, ontdekt dat ik een zekere emotionele belasting met me meedraag die verband houdt met de moord op mijn overgrootmoeder. Ook het horen noemen van haar naam bij de rechtstreekse uitzending vanuit Westerbork emotioneerde mij.

Als natie kennen wij meerdere collectieve trauma’s: naast de Holocaust en andere verschikkingen tijdens de Tweede Wereldoorlog in elk geval het slavernijverleden en het koloniale verleden die een onderlinge overlap kennen. Dit jaar is er niet alleen bijzondere aandacht voor de herdenking van 75 jaar beëindiging van de Tweede Wereldoorlog en de bevrijding van Auschwitz. In Amsterdam is nu ook volop aandacht voor het scenario om als stad formeel excuses te maken voor het aandeel dat zij heeft gehad in de geschiedenis rond het transatlantische Slavernijverleden. Het stadsbestuur stelde onlangs een commissie in om dit nader te onderzoeken, met de intentie om hiermee een fundament te vormen voor die zo mogelijk op 1 juli 2020 uit te spreken excuses. In Nederland zal dit een verdergaande stap betekenen in de erkenning van dit zwarte hoofdstuk in onze geschiedenis.

De tijdens de nationale herdenking van de Holocaust door premier Rutte namens de regering uitgesproken excuses voor het hieraan gerelateerde overheidshandelen vormt een goede opstap naar deze locale erkenning van verantwoordelijkheid omtrent dat slavernijverleden.

Hoewel deze geschiedenis minder vers is dan die van de Holocaust en van het daarna beëindigde koloniale verleden in Nederlands Indië, zijn ook hierbij meerdere generaties emotioneel belast en zijn de traumatische effecten nog zichtbaar en voelbaar, zoals de emotionele pijn die velen ervaren rond Zwarte Piet. Hoe die traumatische geschiedenis doorwerkt tot in huidige generaties was en is met enige empathie voor iedereen goed voelbaar geworden dankzij de onlangs op tv uitgezonden EO-serie ‘Geboeid’, ook voor mensen die niet etnisch verbonden zijn met de slachtoffers.

Ook in die geschiedenis werden mensen afgevoerd en in mensonterende omstandigheden vervoerd, onderworpen aan dwangarbied, mishandeld en vermoord. Weliswaar in een heel andere context en veelal met andere intenties, maar ook hier leidde dat tot zeer diepe wonden bij de slachtoffers en hun nabestaanden. Dat geldt voor iedere familielijn afzonderlijk en collectief binnen hele bevolkingsgroepen.

Ook dit vormt een collectief trauma dat niet alleen de nabestaanden aangaat maar de hele natie, die verbonden is met deze geschiedenis en deze een passende plek zal moeten geven. Niet alleen in de vorm van erkenning, maar met name ook emotioneel en breder maatschappelijk met gelijkwaardigheid, empathie, harmonie en kansengelijkheid als kernpunten. Dat vraagt om maatschappelijke dialogen en veranderingen.

Voor een echt open dialoog en fundamentele verandering zullen we daarbij vanuit compassie collectief verbinding moeten maken met de pijn die in een groot deel van onze bevolking voortleeft. Zo kunnen we komen tot verzoening en gezamenlijke emotionele verwerking. Die verwerking betreft dus niet alleen de nazaten van tot slaaf gemaakte mensen, maar ons als natie. Precies zoals dat geldt in relatie tot de tweede, derde en latere generaties slachtoffers van de Holocaust.

Een dergelijke collectieve emotionele verwerking is wellicht mogelijk door het breed delen van en luisteren naar de verhalen die deze traumatische geschiedenissen vormen, zoals in de tv-serie ‘Geboeid’ en recent rond de herdenking van de Holocaust. Samen kunnen we onderkennen en voelen wat er gebeurd is en de pijn die ermee samenhangt een plek geven. In combinatie met brede maatschappelijke dialoog rond meer saamhorigheid, harmonie en gelijkwaardigheid zie ik dat als belangrijke basis voor de gezamenlijke beweging naar een Nieuw Wij, oftewel een echt duurzame samenleving.