Maar misschien moeten we het deze keer maar eens niet over corona hebben, al is deze ‘slow disaster’ wel een goed voorbeeld van het belang van rituelen bij een ramp. In het zojuist verschenen Handbook of Disaster Ritual komt de coronapandemie wel voor, maar ‘slechts’ als één van de vele rampen die de mensheid kunnen treffen.
We zouden dit handboek met recht een ‘boek vol ellende’ kunnen noemen. Een groot aantal rampen komt voorbij: de tsunami in Japan (2011), de bomaanslagen op Bali in 2002, de genocides in Srebrenica (1995) en Rwanda (1994), de #MeToo-affaire en de vluchtelingen die met wankele bootjes verdrinken in de Middellandse Zee. Kenmerkend voor rampen is dat ze een sociaal-cultureel systeem ernstig verstoren; rampen treffen grote groepen mensen. De oorzaak kan heel verschillend zijn: een actieve vulkaan of schuivende aardplaten veroorzaken een natuurramp; politieke ophitsing en spanningen leiden tot genocide; economische activiteit resulteert in klimaatverandering en overstromingen. In het onderzoek naar rampen – ‘disaster studies’ is inmiddels een gevestigd onderzoeksdomein – staat niet zozeer de oorzaak van de ramp centraal, maar de impact op het sociaal-culturele systeem. Daar komt bij dat de definiëring van een ramp (‘Is dit een ramp, of een…?’) ook een politieke kwestie is. Dit zien we duidelijk bij de huidige discussies over de klimaatverandering: moeten we dat accepteren als een natuurlijk verschijnsel, of moeten we deze verandering als een ‘crisis’ typeren waaraan wij, de mensheid, iets kunnen en moeten doen? Wat een ramp is, is ook een sociale constructie, afhankelijk van politieke agenda’s en directe belangen. Een inwoner van Pakistan, dat te lijden heeft onder hevige moessonregens en overstromingen, zal de klimaatverandering zeker als ramp aanduiden, terwijl wij ons in Nederland voorlopig nog veilig achter de dijken kunnen verschuilen en de urgentie om te handelen in mindere mate ervaren wordt. Het wordt wel steeds moeilijker om de gevolgen van klimaatverandering te ontkennen: door de directe informatievoorziening via onder meer Twitter zijn we onmiddellijk op de hoogte van wat zich elders in de wereld afspeelt.
Een ramp is aanleiding tot ritualiseren, dat wil zeggen: betekenisvol en symbolisch handelen met bloemen, kaarsen, knuffels, monumenten en toespraken. Rituelen zijn handelingen die de plaats van de ramp markeren, het leed erkennen, recht doen aan de slachtoffers, de herinnering levend houden, troost en bemoediging bieden. Bij ritueel denken we vaak aan een voorgeschreven handeling (een script of protocol), maar als we vanuit het perspectief van de rituele studies kijken naar hoe mensen reageren op een ramp, dan zien we een veelheid aan ritualiserende handelingen, soms gereguleerd, soms spontaan en nieuw. In het Handbook of Disaster Ritual zijn vele voorbeelden te vinden. Ik haal er drie voorbeelden uit.
Bij de jaarlijkse herdenking van de genocide in Srebrenica (Bosnië-Herzegovina, 1995) lopen duizenden mensen mee in de Marš Mira, de vredesmars van Nezuk naar Srebrenica. Deze tocht is een uiting van solidariteit met de slachtoffers van de genocide en tegelijkertijd een protest tegen de voortdurende spanningen tussen de verschillende etniciteiten in Bosnië-Herzegovina. De tocht heeft ook een sterk symbolische betekenis. In 1995 vluchtten de mannen en jongens vanuit Srebrenica naar Nezuk. In de Marš Mira wordt de tocht in omgekeerde richting gelopen: de dodenmars van toen is nu een vredesmars, een tocht van de levenden.
Een tweede voorbeeld betreft een boot, de Barca Nostra. Deze oude vissersboot sloeg in 2015 op de Middellandse Zee om, honderden vluchtelingen verdronken in zee. De boot werd het symbool van de vluchtelingencrisis en een aanklacht tegen falend beleid. In 2019 was de boot te bewonderen op de Biënnale voor moderne kunst in Venetië. Een boot wordt een symbool, wordt een kunstobject, maar zonder de symbolische werking te verliezen.
Een derde voorbeeld betreft de zogenoemde voedselcrisis, dat wil zeggen: de negatieve impact van de voedselproductie op het milieu en klimaat. De protesten van de boeren van de afgelopen jaren – boeren bezetten met hun tractoren het Malieveld in Den Haag – vormen hierin een tegenbeweging. De boeren verzetten zich met hun protest tegen overregulering en bureaucratie in de boerensector en laten tegelijkertijd zien dat zij zelf verantwoordelijkheid willen nemen voor een meer duurzame landbouw. De tractoren op het Malieveld zijn een sterk symbool van het boerenverzet en een aanjager van de discussie over de voedselcrisis.
De beschrijvingen en analyses van de rampen en de daarop volgende ritualiseringen in het Handbook of Disaster Ritual bieden inzichten in hoe mensen handelen na een ramp. Het team van auteurs, afkomstig uit alle delen van de wereld, laat in twintig casestudies zien dat er in de ene cultuur heel anders omgegaan wordt met rampen dan in een andere cultuur. Zo blijkt dat er bij de herdenking van de bomaanslagen op Bali in 2002 nauwelijks stilgestaan wordt bij het herdenken van de slachtoffers. Er is vooral aandacht voor de toekomst, want stilstaan bij de ramp zou opnieuw een ramp kunnen uitlokken. In de meeste situaties echter, zo blijkt uit het boek, zijn rituelen na rampen waardevol, nodig en relevant. Ze bieden niet alleen erkenning van slachtofferschap en een ruimte om te rouwen, maar ook voeden ze de weerbaarheid en veerkracht van mensen. Daarmee is dit boek ‘vol ellende’ ook een boek ‘vol hoop’. Rampen zullen de mensheid blijven treffen en dus zullen er steeds weer opnieuw rituelen nodig zijn die mensen helpen op te staan.
Martin Hoondert is universitair hoofddocent ‘Rituele Studies’ aan de Universiteit van Tilburg. Het Handbook of Disaster Ritual dat op woensdag 1 december gepresenteerd wordt, is een initiatief van emeritus hoogleraar Paul Post. De redactie van dit omvangrijke boek is in handen van Martin Hoondert, Paul Post, Mirella Klomp en Marcel Barnard. Meer informatie over de boekpresentatie is hier te vinden.
