Filmfragmenten kijken met Arnon Grunberg over verlangen en geweld

Een veertigjarig jubileum? Dat is wel heel lang voor een studiekring…

Jannet: “Ja en nee. Veertig jaar is een hele tijd, zeker als je bedenkt dat een aantal leden vanaf het begin lid is van deze kring. Deze leden waren vaak wetenschappelijk medewerker van de Vrije Universiteit, waar de kring is opgericht nadat René Girard daar een eredoctoraat had gekregen. Sommigen van hen zijn na hun pensionering doorgegaan met het leveren van bijdragen en het bezoeken van congressen rondom zijn werk. Nee, echt een lange tijd is het niet, omdat de werkwijze maatschappelijk gerelateerd is. Tijdens de bijeenkomsten, zo’n vijf per jaar, brengt één van de leden, of een gastspreker, een casus in, of een publicatie vanuit zijn of haar vakgebied, waarover gediscussieerd wordt. Door deze methode kunnen nieuwe leden zich blijven invoegen en is de inhoud vrijwel altijd actueel. De internationale contacten zijn daarbij ook niet onbelangrijk en stimulerend.”

Geweld is een belangrijk thema bij Girard. Maar wat heeft dat met verlangen te maken?

Joachim: “De titel Verlangen en Geweld verwijst naar de twee hoofdpunten van het werk van René Girard: de mimetische begeerte en het zondebokmechanisme. Girard gaat ervan uit dat onze verlangens niet een subject-object structuur hebben, dat wil zeggen dat verlangen een relatie zou zijn tussen enerzijds een individueel persoon en anderzijds iets begeerlijks zoals een voorwerp, status, geld, een gadget, een vakantiebestemming, een hippe mening, een levensstijl, of wat dan ook. Volgens Girard is verlangen een driehoeksrelatie tussen subject, model en object. Een object wordt begeerlijk voor het subject omdat een ander, het model, datzelfde begeert, of reeds bezit. Verlangens zijn dus niet authentiek, maar altijd geïmiteerd (‘mimetisch’). Omdat het model zelf ook weer een model heeft, zijn verlangens volgens Girard per se besmettelijk.

De driehoekigheid van onze verlangens maakt deze verlangens potentieel conflictueus. Want als verlangens inderdaad per se besmettelijk zijn, verlangen wij allemaal onvermijdelijk steeds hetzelfde, en ontstaan er dus conflicten over het door ‘iedereen’ begeerde goed. Deze mimetische conflicten worden volgens Girard opgelost doordat iemand, een individu of een bepaalde groep, als oorzaak van het onderhavige conflict wordt gezien, ‘de schuld krijgt’ van het conflict, en als zondebok wordt uitgedreven, en in het ergste geval gedood. Geweld is bij Girard dan ook steevast geweld tegen de zondebok.

Er is bij Girard dus een intrinsieke relatie tussen verlangen en geweld. Dat is wat we in de filmfragmenten willen laten zien. Niet alleen (hoewel ook) als illustratie van de theorie, maar vooral aan de hand van de vraag: hoe laat deze auteur, filmmaker, acteur het verband tussen verlangen en geweld zien, en hoe kunnen wij dit verband vanuit de mimetische theorie duiden?”

Voor wie is het programma interessant?

Jannet: “Elke theorie vraagt om reflectie. Maar wat Girard zo interessant maakt, is dat hij er niet voor terugdeinst om grote lijnen te zien in verschillende verhalen, telkens vanuit zijn mimetische theorie. Dat maakt hem ook kwetsbaar. Het is lange tijd meer usance geweest zich te richten op analyse en detail van kleine segmenten of onderzoeksvelden. Als je het in die context waagt om grote verbanden te zien, kun je op kritiek rekenen. Maar voor wie in onze huidige tijd, zo’n zestig jaar na de verschijning van Girards eerste boek, Mensonge romantique et vérité romanesque, in 1961, (in vertaling 1986 De romantische leugen en de romaneske waarheid), zoeken naar grote verbanden, kan deze bijeenkomst interessant zijn.”

Hoe zou Girard aankijken tegen deze coronatijd?

Jannet: “Dat is echt moeilijk te zeggen. Girard is overleden op 4 november 2015. Girardkenners zijn geen volgelingen. Zij zijn bezig met zijn ideeën, niet met de persoon. Maar zeker zou hij aandacht besteden aan andere besmettelijke krachten naast het virus, zoals bijvoorbeeld complottheorieën.”

Hoe zijn jullie op het idee gekomen om iets te doen met filmfragmenten?

Jannet: “Bij vorige jubilea hebben we vanuit de kring artikelen geschreven en gebundeld. Nu leek het ons passend om iets te doen wat breder en laagdrempeliger is. Mensen zijn steeds meer ingesteld op complexe media- informatie. Met filmbeelden kun je veel duidelijk maken in een betrekkelijk kort bestek.”

Waarom hebben jullie gekozen voor Arnon Grunberg?

Jannet: “Arnon Grunberg heeft in één van zijn columns in de Volkskrant Girard één van zijn favoriete denkers genoemd. Hij is niet de enige schrijver die iets heeft met Girards ideeën. Connie Palmen en Tommy Wieringa noemen hem ook als inspirator in hun werk. En daarbij heeft Arnon Grunberg een  originele visie op wie dader is en wie slachtoffer. Dat bleek bijvoorbeeld bij zijn 4 mei-lezing in 2019.”

Hoe zijn jullie tot een keuze gekomen van de filmfragmenten?

Joachim: “Wij hebben vanuit de Girard Studiekring voorstellen voor films en -fragmenten gedaan, en die suggesties aan Arnon voorgelegd. De uiteindelijke keuze was aan hem. Arnon was direct enthousiast over Basic Instinct van Paul Verhoeven en The Birds van Alfred Hitchcock. Zelf suggereerde hij de slotmonoloog van Marlon Brando uit Apocalypse Now, het Vietnam-epos van Francis Ford Coppola. We werden overigens wel geconfronteerd met een kennelijke blinde vlek van ons, toen Arnon droogjes constateerde dat wij alleen maar Amerikaanse films hadden geopperd. Blinde vlek: film = Amerikaanse film. Arnon kwam vervolgens met de suggestie van La fille sur le pont, een intrigerende Franse film uit 1999, en samen stuitten we tenslotte op Toto l’Héros, een fascinerende Franstalige Belgische film. Al met al hebben we nu een mooi geheel.”

Hoe zien jullie de toekomst van de studiekring? Komt er een vijftigjarig jubileum?

Jannet: “Hoewel het niet te verwachten is dat bij het vijftigjarig jubileum veel van de eerste kringleden nog aanwezig zullen zijn, is het heel goed mogelijk dat de kring haar vijftigjarig jubileum zal vieren. Zolang de wetenschap zich maatschappelijk verantwoordelijk weet en commercieel onafhankelijk wil reflecteren op de relatie tussen haar vakgebied en wat zich buiten de ivoren toren van de wetenschap afspeelt, zal deze studiekring haar functie zeker behouden.”