Hoewel het geschiedenisonderwijs in Nederland een steeds completer beeld geeft over het koloniale slavernijverleden, is het nog steeds vooral gericht op de ontwikkeling van de Verenigde Provinciën naar de Republiek der Nederlanden – en het succes wat daaruit volgde. ‘En als we mannen als Piet Hein en Jan Pieterszoon Coen, bekend om hun gewelddadige koloniale beleid, blijven verheerlijken, blijven we ons koloniale verleden zien door een lens van nationale trots en avontuur,’ vindt actrice, theatermaker en adviseur cultuuronderwijs Aisa Winters. ‘In plaats van wat het werkelijk is: een systeem van onderdrukking en uitbuiting.’
Dit werkt door in onze samenleving en beïnvloedt hoe we omgaan met koloniale trauma’s. Door het eenzijdige, mannelijke en onvolledige beeld is er weinig tot niets bekend over tot slaaf gemaakte mensen en is er weinig begrip voor mensen uit de voormalige Nederlandse koloniën. Het ontkennen van deze gezamenlijke geschiedenis zorgt voor een pijnlijke, open wond. Koloniale trauma’s blijven bestaan en krijgen vorm in racisme en ongelijkheid. Groepen worden buitengesloten, het wantrouwen en de verdeeldheid wordt vergroot. En de verhalen van tot slaaf gemaakte vrouwen en meisjes worden vergeten. Sterker nog: zij zijn nooit bewaard gebleven.
De rol die vrouwen speelden in het koloniale verleden is vaak over het hoofd gezien, terwijl ze meer te verduren hadden. ‘De situatie van vrouwen in de slavernij was op twee manieren ondergeschikt aan die van de slavenhouder’, vertelt sociaal werker en coach Mark Maat. Ze waren niet alleen slaaf, maar ook vrouw. ‘Vaak waren vrouwen seksueel gewenst door de plantagehouder, waardoor er kinderen geboren werden. De vrouw bleef achter met de zorg voor de kinderen.’ Als vrouw stond je er alleen voor: als verzorger, opvoeder en kostwinner. Vrouwen die op de plantages werkten, kregen altijd minder betaald dan mannen. En de rollen die de vrouwen op zich moesten nemen, werden – net als vandaag vaak nog steeds het geval is – niet evenveel gewaardeerd als die van mannen.
Er zijn ook vrouwen die zich succesvol verzetten tegen het koloniale systeem. Neem bijvoorbeeld de Surinaamse Ma Pansa, die een cruciale rol speelde als verzetsstrijder. Toen Marrons ontsnapten aan de plantageslavernij, bedacht zij een belangrijke manier om te overleven: ‘Ze verstopten rijstzaden in haar vlechten’, vertelt Rowan van der Stelt, historicus Counter Histories. ‘Hierdoor konden de Marrons naast cassave ook rijst verbouwen.’ Zonder deze kennis zouden velen van hen het niet hebben overleefd, maar Ma Pansa’s naam is in onze geschiedenis verdwenen.
Zeg hun namen
Een ander voorbeeld is de bedreven Nanny van de Marrons in Jamaica. ‘Ze organiseerden plannen om slaven te bevrijden en had een leidende rol in het verslaan van de Britten’, vertelt actrice Aisa Winter. ‘Uiteindelijk zou ze hebben bijgedragen aan het bevrijden van meer dan achthonderd van hen.’
We kunnen nog wel even doorgaan. Andere voorbeelden zijn de Molukse vrijheidsstrijder Martha Christina Tiahahu, de Hindostaanse Janey Tetary die als symbool dient voor de opstand op een plantage in Suriname, Lohkay die een opstand leidde op Sint-Maarten, Virginia Dementricia op Aruba, en Sablika, de vriendin van verzetsstrijder Tula op Curaçao. Ieder van hen speelde een cruciale rol in de strijd tegen het koloniale systeem – en ieder van hen is, net als Ma Pansa, verloren gegaan in onze geschiedenis.
‘Het feit dat we deze verhalen minder kennen, is geen toeval’, gaat Aisa verder. ‘Het past binnen een patroon waarin het koloniale verleden vooral verteld wordt vanuit het perspectief van de overheersers. Als we de verhalen van zwarte vrouwen uit de Surinaamse en Caribische context naar voren halen, herstellen we niet alleen een stukje geschiedenis, maar claimen we ook een bredere identiteit.’ Namelijk: we zijn allemaal verbonden met dit verleden. Hun verhaal is niet alleen van hen, het is van ons allemaal.
Koloniale structuren
Het is van groot belang dat we dat doen. ‘De koloniale structuren van macht werken nog steeds door in hoe genderongelijkheid wordt ervaren. Het beeld van de exotische of onderdanige vrouw, bijvoorbeeld, of de sterke vrouw, waarbij ‘sterk’ vaak wordt gedefinieerd met hoeveel tegenslag een zwarte vrouw aankan’, zegt Aisa. Historicus Rowan van der Stelt vult aan: ‘Denk ook aan aldutificatie van zwarte meisjes, het idee dat zwarte vrouwen een hogere pijngrens hebben, seksualisering en hen bestempelen tot de ‘boze zwarte vrouw’’.
‘Deze racistische stereotypen zijn gecreëerd in de koloniale periode om het koloniale systeem te rechtvaardigen’, legt Rowan uit. Maar daar is het niet dus bij gebleven. Volgens Claudia Moe A Soi, lid van Snesie Roots, hebben deze stereotypes zelfs geleid tot het ontstaan van specifieke rolverdeling tussen mannen en vrouwen. ‘Tijdens de periode van de contractarbeid kwamen veel meer mannen dan vrouwen naar de kolonies. Dit leidde tot onder andere (gedwongen) prostitutie en vooroordelen over vrouwen. Ze werden ongelijk behandeld en kregen minder betaald. En dat is nog steeds zo. Daarnaast zijn daar de maatschappelijke structuren ontstaan: hoe witter je huidskleur, hoe meer kansen je krijgt.’
Stereotypen doorbreken
Dus, wat staat ons te doen? Volgens Aisa vraagt het doorbreken van deze stereotypen om een bewuste verandering in hoe we de verhalen van ons koloniale verleden vertellen en interpreteren. ‘Dit is waarom ik het zichtbaar maken van vergeten geschiedenissen van zwarte vrouwen uit Suriname en het Caribisch gebied zo belangrijk vindt’, vertelt ze. ‘Vaak horen we vooral over zwarte Amerikaanse vrouwen zoals Harriet Jacobs of Sojourner Truth – en hoewel hun verhalen essentieel zijn, moeten we erkennen dat de geschiedenis van zwarte vrouwen veel breder is.’
Doorbreken we de stereotypen, dan vergroten we de historische omstandigheden van de persoonlijke levens van onze voormoeders. ‘Daardoor kunnen we zaken verklaren, en enerzijds kracht en inspiratie putten uit hun veerkracht en doorzettingsvermogen, maar anderzijds ook leren van hun fouten’, legt Claudia uit. Het gevolg? ‘We maken andere keuzes en laten ons niet meer leiden door verwachtingen die we als vrouw door tradities en vastgeroese gedachten worden opgelegd.’ Maar ook, voegt historicus Rowan toe: ‘We doorbreken de reproductie van koloniale beeldvorming en racistische stereotypen.’
Samen herinneren
Als we die vergeten verhalen van vrouwen dan boven water hebben gehaald, zullen zij als rolmodellen dienen voor vrouwen die vandaag de dag strijden tegen genderongelijkheid. Want in Suriname en het Caribisch gebied waren er vrouwen die leiders, strijders, economen en spirituele gidsen waren. ‘Hun verhalen laten zien dat zwarte vrouwen altijd veelzijdig zijn geweest en niet alleen de rollen zijn die hen zijn opgelegd’, sluit Aisa af. ‘Door deze perspectieven te herstellen, geven we onszelf en de generaties na ons de ruimte om vrijer te zijn in hoe we onszelf zien en presenteren.’ Dát hebben we nodig.
