Jood, christen, moslim en humanist over de ecologische crisis

Stichting PaRDeS wil een complex en veelomvattend onderwerp als de ecologische crisis op een plurale wijze benaderen, trouw aan haar uitgangspunten, zo schrijft voorzitter Bas van den Berg in de inleiding van het boek. Dat gebeurt volgens hem in de geest van rabbijn Yehuda Aschkenasy (1924-2011) die eerst vanuit de Folkertsma Stichting en later vanuit Stichting PaRDeS veel aandacht had voor het bijeen brengen van mensen uit verschillende tradities, gericht op existentiële vragen die ieder mens aangaan.

“Wij zijn verheugd dat Marcus van Loopik vanuit de Joodse traditie, Frans Verkleij vanuit de  christelijke, Abdelilah Ljamai vanuit de islamitische en Henk Manschot vanuit de humanistische traditie hun tijd en energie hebben vrijgemaakt om grondig na te denken over de kernvraag in dit boek: hoe kunnen we inzichten, ideeën, ervaringen en waarden uit de diverse levensbeschouwelijke tradities, evenals de vragen en dilemma’s waar de wereldwijde ecologische crisis ons voor stelt, zo vertolken dat deze inspirerend en bemoedigend zijn voor alle mensen van goede wil?”

Het boek is geschreven voor iedereen die zich met hart en ziel wil inzetten voor het herstel van verstoorde relaties en levensverbanden op aarde, schrijft Van den Berg. “Om te midden van alles wat niet lukt, kleine tekenen van het goede leven te kunnen oprichten en belichamen.”

Het artikel van Marcus van Loopik behandelt de spanning in de joodse traditie tussen aan de ene kant de droom van de mens die in harmonie met de natuurlijke omgeving is en geheel vegetarisch leeft en aan de andere kant de harde realiteit van een wereld waarin de natuur onder andere wordt uitgeput door een veel te grote vleesproductie en -consumptie.

Maar de realiteit van de bio-industrie en het feit hoe er misbruik gemaakt wordt van grondstoffen staan op gespannen voet met de eerbied voor het leven. Duidelijk is in joods perspectief dat de mens de bewaker en bewaarder is van Gods schepping. De schepping is een bron van verbazing en van dankbaarheid. Spiritueel gesproken is een grondhouding van eerbied en verwondering een voorwaarde om een ecologisch verantwoorde levenshouding te zoeken en te vinden.

Voor Van Loopik is – en daarmee volgt hij de grootste joodse denker Maimonides – het brengen van dierenoffers te beschouwen als een tijdelijke fase in de geschiedenis van Israël. Het lernen met behulp van de teksten over offers in de Talmoed kan ons in de huidige tijd helpen nieuwe rituelen te vinden om scheef gegroeide verhoudingen in onze kapitalistische maatschappij te herstellen.

In juni 2015, een half jaar voor de klimaattop in Parijs, verscheen de pauselijke encycliek Laudato si’, over de zorg voor ons gemeenschappelijk huis. De encycliek is een aanklacht tegen de kapitalistische en technocratische cultuur en is een oproep tot een integrale ecologische benadering van onze werkelijkheid. De inspiratie voor dit spirituele geschrift vindt de paus in het handelen en leven van Franciscus van Assisi (1181-1226) die zich verbonden wist met alle schepselen op aarde vanuit een diepe genegenheid voor al het geschapene.

Bijzonder is de nederigheid van Franciscus die de mens beschouwde als slechts één van de creaturen. In zijn geschrift laat paus Franciscus zien dat de grootste impact van de wereldwijde klimaatontwrichting in de arme landen te vinden is. Veel rijke landen proberen de ernst van de huidige situatie te maskeren en te verdonkeremanen. Er ontbreekt tot nu toe een ruimhartige bereidheid tot een ecologische omkeer, die zich uitdrukt in een sobere levensstijl.

Frans Verkleij laat zien hoe in de encycliek het kernconcept van de integrale ecologie onder te verdelen is in thema’s. De ecologische omkeer die paus Franciscus bepleit is een religieuze, morele, intellectuele en psychische bekering. In die religieuze bekering gaat het om de liefde van de Oneindige Nabije voor allen. Deze Verborgen Aanwezige heeft ook de wereld geschapen. Vanuit die overgave aan de liefde van God ontstaat ook spontaan zorg voor alles wat leeft.

Ljamai belicht het onderwerp ‘zorg voor de aarde, herstel van de wereld’ vanuit de vraag: is er sprake van een ecologisch bewustzijn in de islam? Hoe kan een dergelijk bewustzijn van invloed zijn zowel op het praktisch handelen van moslims in de westerse wereld als ook in moslimlanden? En hoe kan een dergelijk bewustzijn de dialoog tussen milieu- en klimaatactivisten en vertegenwoordigers van levensbeschouwelijke tradities bevorderen? In de slotparagraaf van zijn grondige en genuanceerde vertoog gaat Ljamai achtereenvolgens in op de kracht, de beperkingen en de effectiviteit van de islamitische visie op de relatie mens en milieu.

Specifiek wordt ingegaan op het thema van de dominante rol van de mens als plaatsvervanger van god. Een terechte vraag die gesteld wordt aan alle Abrahamitische tradities en aan het Humanisme, maar die door een gebrek aan kennis van bronnen en door vooroordelen gemakkelijk scheef getrokken wordt. Ook wordt in veel literatuur van milieuactivisten een verkeerd beeld geschetst van het ritueel slachten in islam en jodendom, en vaak überhaupt van de betekenis en waarde van een religieus of levensbeschouwelijk perspectief op het vraagstuk van ‘zorg voor de aarde, hertstel van de wereld’.

In zijn essay schetst de auteur met grote kennis van zaken een zeer gevarieerd beeld van het denken en handelen van moslimgeleerden uit alle tijden over het vraagstuk van de ‘zorg voor de aarde, herstel van de wereld’. Het is verrassend hoe concreet rechtsgeleerden en filosofen uit uiteenlopende tijden nadachten over vragen rond watervervuiling, luchtvervuiling en grondvervuiling.

In zijn bijdrage denkt Henk Manschot grondig door over de relatie van de mens tot de aarde, startend bij de huidige deplorabele situatie waarin mens en wereld verkeren. In het nadenken over de urgentie en de ernst van de huidige klimaatcrisis zijn twee ontdekkingen gedaan. De eerste is dat de menselijke soort is uitgegroeid tot de grootste geologische macht, die alles voornamelijk beheerst vanuit een antropocentrische visie. En de tweede is dat de moderne levenswijze van zeer veel mensen in de huidige wereld leidt tot ernstige verstoringen van het leven. Is uiteindelijk de mens een misgreep van de evolutie of kunnen mensen een unieke rol spelen in de vooruitgang van het evolutionaire proces? De wereldwijde ecologische crisis raakt ons allen en zet ons aan tot denken. Ze raakt ook aan fundamentele vragen over de zin en zinloosheid van ons bestaan op aarde. Dergelijke vragen raken de kern van de Humanistische traditie.

In het moderne humanisme staan de waarden van vrijheid en autonomie voorop. Vanuit het opnieuw denken over de relatie van mens tot aarde in het antropoceen, komt de vraag op: welke waarden dienen we dan toe te voegen aan de twee genoemde? Het kernconcept in het vertoog van Manschot is het concept ‘soevereiniteit’. Met deze term wil hij de menselijke zelfstandigheid en verantwoordelijkheid overdenken in het huidige tijdsgewricht. En in de loop van zijn vertoog komt er een nieuwe vraag bij, geformuleerd door Bruno Latour: erkennen mensen de soevereiniteit van de aarde, naast hun eigen soevereiniteit, en hoe gaan die twee zich dan verhouden?