Prachtige kleuren, expressieve landschappen zag ik, zelfs hier en daar een afbeelding van oorspronkelijke voorwerpen in dat landschap zoals een totempaal, maar geen mens te bekennen. Lege landschappen in het noorderlicht. Ik ging naar een tentoonstelling over landschapsschilderijen van het hoge noorden met werk van een kunstenaarsgroep die de Group of Seven heette, dat dacht ik, maar ik kwam terecht in het verhaal van de First Nations mensen in Canada.
Over de tentoonstelling lopend begin je die leegheid in de kunstwerken storend te vinden. Woont daar wel iemand? Of keken deze kunstenaars er voor het gemak aan voorbij? Hoogstens beeldden ze zichzelf uit, klein in die indrukwekkende natuur: de kunstenaar als dappere ontdekkingsreiziger in het wilde noorden. Emily Carr (1871-1945) had als enige kunstenaar ook aandacht voor de oorspronkelijke bevolkingsgroepen, maar ook zij benaderde de cultuur van een van deze inheemse volken (de Kwakwaka’wakw) in haar werk op een stereotiepe manier.
Schrijnend afwezig op de getoonde schilderijen zijn de oorspronkelijke bewoners, of zoals ze daar genoemd worden First Nations people. Zagen die kunstenaars hen niet of kwam het in hun plaatje niet te pas? Dan zie ik oude filmbeelden in zwart-wit: vrouwen die met een stok in de modder spitten om kokkels te zoeken en koken op een vuurtje, kinderen die spelen langs het water of met een houten bootje varen en een chief in zijn kledij die een vogelkop beschildert: het zijn oude beelden van een onverstoorde samenleving die met hard werken ooit zelfvoorzienend was. Maar… die cultuur, die woonplaats is verdwenen. Door de films op deze tentoonstelling verandert je blik, kun je niet meer genieten van de kleuren in de landschappen. Het wordt schuldig landschap, zoals Armando het noemde. We zien wat er is, maar zien we ook wat ontbreekt?
Dat laatste blijkt toch heel moeilijk te zijn. Toch, bij oude foto’s van groepen kleine kinderen in een film, dringen zich de recente berichten en de afbeeldingen in mijn hoofd op: van de vele vondsten van de kindergraven in Canada vlakbij grote, meestal katholieke internaten. De kinderen werden weggehaald bij hun ouders. Het doel was: de indiaan uit het kind te halen. Het laatste internaat ging, hoewel het allang verboden was, in 1996 dicht. Deze scholen gaven aan kinderen van de inheemse bevolking gedurende vijf of zes jaar – vanuit toenmalige ideeën van acculturatie – een straffe heropvoeding. Daaraan en van heimwee zijn vele, vele kinderen overleden.
Al in 1970 schreef een voormalige Indian agent een boek met de titel How a people die dat veel opschudding veroorzaakte. In de documentaire van Anishinaabe filmmaker Lisa Jackson (How a people live, 2013), laat zij zien hoe in 1964 een heel volk werd verplaatst (‘herhuisvesting’) omdat de instanties het handiger vonden om hen zo van dichtbij te kunnen besturen. De Gwa’sala en ‘Nakwaxda’xw volken werden verplaatst van de kust van Brits Columbia naar Port Hardy. En dat terwijl dat oude land de basis was van al hun relaties en rituelen. Ze kwamen terecht op een plek waar geen voorzieningen waren en geen middelen van bestaan.
Van de pijn die dat heeft veroorzaakt getuigen in die film nog de gezichten en de verhalen van de ouderen. De pijn zit in de stiltes die vallen tijdens de woorden die ze moeizaam uitspreken. Indrukwekkend is dat deze gemeenschap zichzelf uit afhankelijkheid en alcoholisme heeft weten op te richten door hun oude cultuur en rituelen opnieuw aan de jongeren te onderwijzen. Zo is hun eigen identiteit nu weer zichtbaar en invoelbaar.
Gelukkig organiseerde de Kunsthal onlangs studiedagen met sprekers, ook uit de bevolkingsgroepen waar het hier over gaat. Het gaat over kunst die mooi is, maar niet onschuldig. Het gaat over schandelijke gebeurtenissen die erkend moeten worden. Het gaat over bijzondere mensen die er zijn met hun eigen identiteit en bestaansrecht. Kijk en luister vooral naar wat niet te zien is en naar de verhalen en beelden in de films.
De tentoonstelling in de Kunsthal in Rotterdam loopt tot en met 9 januari 2022: Magnetisch Noorden – Kunsthal.
